________________
ઉપન્યાસ-અનુસાર, મગધની સૈના ચંપાને બરબાદ કરીને દધિવાહનને હણે છે . સોમભદ્ર ચન્દ્રભદ્રાને કોસલ લઈ જાય છે, પણ માર્ગમાં તે એકલી પડી જઈ ગુલામો-વ્યાપારીના સંકજામાં આવીને શ્રાવસ્તીમાં ગુલામડી તરીકે વેચાય છે. ત્યાં તે દાસી બની રાજભુવનમાં ગઈ, ત્યાં સોમભદ્રનો પુનઃ મેળાપ થાય છે. તે બન્ને વચ્ચે પ્રેમ થાય છે, બેઉ એકમેકને ચાહવા લાગે છે. સોમ વ્યાકુળ છે, કુમારીને અહીંથી છોડાવવી છે. પોતાની બનાવવા લઈ જવી છે. કુમારી પણ ઇચ્છે છે, પણ તેના મનમાં શ્રમણ મહાવીરનો નિર્દેશ સર્વોપરિ છે. તેનો પ્રેર્યો સોમ મહાવીર પાસે જાય છે અને ચન્દ્રજ્ઞાની વાત કરીને તેમને ચોંકાવી મૂકે છે. સોમ એકાંત મુલાકાત માગે છે અને મહાવીર તેમ કરે પણ છે. તેને બધી હકી.કત જાણ્યા પછી મહાવીર એક શ્રામોર (શિષ્ય) દ્વારા કોસલ રાજપુત્ર વિભ- બોલાવી બધું સમજાવીને તેની સાથે સોમની મુલાકાત કરાવે છે. બન્ને વચ્ચે લાંબી ચડભડ થયા પછી રાજકુમાર સોમને કહે છે કે ચન્દ્રભદ્રાને તારી થાપણ તરીકે હું સાચવીશ – બહેન ગણીને. તું નિશ્ચિંત થઈને જા. એ બેઉની ચડભડ દરમિયાન બન્ને દ્વન્દ્વયુદ્ધ કરવા તત્પર થયા ત્યારે ત્યાં મહાવીરસ્વામીએ આવીને બન્નેને વાર્યો, અને સોમને કહ્યું કે તારી આંખોનો વિકાર મેં જોઈ લીધો છે, હવે હું કુમારીનું કલ્યાણ થાય તેમ કરીશ તું શાંત રહે. (પ્ર. ૭૦, ૭૧)
૭૫મા પ્રકરણમાં કુમારી સૂચવે છે કે ‘સોમને સમજાવો કે તે મહાવીર ભગવાનને મળીને પોતાનો ભાવ સમજાવે. પછી તેઓ જેમ કહેશે તેમ થશે.' સોમ તેમ કરે પણ છે, અને ત્યારે મહાવીર તેને કહે છે કે 'સોમ! હમણાં તું તેનાથી દૂર રહે એમાં જ તારૂં હિત છે. યથાસમય શું કરવું તે હું જણાવીશ.’
છેવટે બે પાત્રો વિખૂટાં પડે છે ત્યારે પરસ્પરનો સંપત પણ પ્રેમાલાપ લેખકે આલેખ્યો છે અને બેયને રડતી-ખાસી આંખે છૂટા પડતાં વર્ણવ્યાં છે. પ્ર. ૮૧માં તો સોમ કોસલમાં જ વિદ્રોહ કરી,વિભને ખતમ કરી પોતે કોસલ પતિ બનવાની અને કુમારીને પટ્ટરાણી બનાવવાની વાત કરતો સંભળાય છે.
તેનું શું થયું – તે લેખક વર્ણવતા નથી. તે કોસલરાજની પટ્ટરાણી બન્યાં હોવાનું લેખકને અભિપ્રેત હોય તેમ અવશ્ય લાગે.
આ આખાયે સંદર્ભમાં ભગવાન મહાવીરને જે રીતે વાતચીત કરતાં, મુલાકાત આપતાં રાજમહેલે જતાં, કુશળ રાજપુરુષની માફક વર્તતાં દર્શાવીને, ચન્દનબાલાને રાજરાણી થવામાં નડતા સોમભદ્રને હટાવવામાં ચન્દનાની પોતા પ્રત્યેની આસ્થાનો સાધનલેખે ઉપયોગ કરતા દર્શાવીને, મહાવીરના શ્રામણ્યને લેખકે કેવું લાંછિતઅવાંછિત બનાવી મૂક્યું છે! તો ચન્દના-રાજકુમારીને પણ, તેમના વાસ્તવિક ચરિત્રથી સાવ વિપરીત, એક પ્રેમઘેલી કન્યા અને પછી રાજરાણી બનાવીને તે પાત્રને તથા તેના યથાર્થ ઐતિયને કેટલોબધો અન્યાય થયો છે!
નવલકથાને રસમય બનાવવા માટે પ્રેમીઓ, પ્રેમ, પ્રેમલાપ, પ્રેમીને પામવા માટેના આટાપાટા, યુક્તિઓ વગેરે અવશ્ય જોઈએ. પરંતુ તે લેખક બીજાં અનેક પાત્રો પાસે કરાવી શક્યા હોત; નવાં પાત્રોનું નિર્માણ પણ કરી શક્યા હોત; પરંતુ લેખકે જાણે કે જૈન પાત્રોને ઓછાં ચીતરવાનો અને ઇતિહાસને પૂર્ણપણે કલ્પનના રંગે રંગવાનો નિર્ધાર જ કર્યો હશે!
'રિકેશીબલ' એ જૈન સંઘનું એક વિશિષ્ટ પાત્ર છે. ભગવાન મહાવીરના ધર્મશાસનમાં જાતિ અને વર્ણના ઉચ્ચ-નીચ પ્રકારના ભેદને અવકાશ ન હોતાં, કોઈ પણ જાતિ કે વર્ણનો આદમી પોતાના ગુણના કે આત્મબળના જોરે પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી શકે તેવી સ્થિતિનો સ્વીકાર હતો. તેનું, અનેકોમાંનુ એક, ઉદાહરણ તે હરિકેશીબલ સાધુ. જન્મે ચાંડાલ. સર્વ હડધૂત થાય; તિરસ્કારને તથા અસ્પૃશ્યતાને પાત્ર. એને એક મુનિએ પનાહ આપી, અને તે સાધુ થઈ મહાતપસ્વી બન્યા. રાજકન્યા સાથે લગ્નની વાત, તેનો ઇન્કાર, બ્રાહ્મણો દ્વારા તિરસ્કાર અને મારપીટ, વનરક્ષક પક્ષ દ્વારા તેમને શિક્ષા – આ બધી વાતો જૈન આગમ સારયળનુાના હરિસિઞ નામે અધ્યાય કે પ્રકરણમાં સચવાઈ છે.
તે અધ્યાયના શબ્દો તથા પ્રતિપાદિત કથાનો અક્ષરશઃ આધાર કે ઉતારો આ ઉપન્યાસમાં લેખકે કર્યો છે. તેમણે રિકેશીબલને આજીવક પરિવાજક” (જૈન નહિ) ગણાવ્યો છે, અને તેના મોંમાં જે વાતો મૂકી છે તે તથા તેની સાથે વૈશાલીમાં ઘટેલી ઘટનાઓનું વર્ણન – એ બધું 'ઉત્તરાયન સૂત્ર'નું યથાતથ ઉપાડી મૂક્યું છે. ૫. ૧૧૧-૧૧૨ આ વિષયે દ્રષ્ટવ્ય છે. લેખકીય કલ્પતાએ થોડાક અનુકૂળ ફેરફાર કરાવ્યા પણ છે. છેવટે લેખક જ રહસ્યસ્ફોટ કરે છે કે વાસ્તવમાં તે ‘પ્રભંજન' નામનો હજામ હોય છે, અને તે મગધના મહામાત્યનો ગુપ્તચર હોય છે. પ્ર. ૧૨૪માં તેનો વધ પણ દર્શાવવામાં આવ્યો છે.
પ્ર. ૮૭માં સોમપ્રભ ઘાયલ બનીને પથારીવશ રાજમહાલયમાં છે, ત્યાં એકાએક ભ્રમણ મહાવીર તેમને મળવા આવે છે, અને તેને રાજકુમારીનો મોહ છોડવા સમજાવે છે. ભગવાન તેને આદેશાત્મક સ્વરે સૂચવે છે કે હસે . ગેસન ની પટ્ટરાખીિ વનને વે, ભદ્ર! વસ, રૂસી મેં સવ ો યા।' તો પ્ર. ૯૦માં એ બન્નેના મિલન અને પ્રેમાલાપનું વર્ણન આમ થયું છેઃ ‘‘ઝવ મુફ્તે નાના હો પ્રેયે!’’ ‘‘તો મેં ભી તુમ્હારે સાથ હૂં, પ્રિય!'' ‘‘નહીં શીન પેસા નહીં હો સત્તા મુફ્ફે ખાવ છો ઔર ને ઇના છો...તુમ સન ની પટ્ટાનાંદેલી રહેતી, યજ્ઞ ધ્રૂવ હૈ।’’ મૈં, સોમ પ્રિયવર્ઝન, तुम्हारी चिरकिंकरी पत्नी होने में गर्व अनुभव करूंगी।"
એક ગુપ્તચર ને ‘રિકેશીબલ’ બનાવવો, તે નામ જૈન મુનિનું હોવા છતાં તેને આવક સાધુ ગણાવો; વળી તેને માટે આ પ્રકરણ સાથે જ કુમારીના પાત્ર પર પડદો પડી જાય છે.જૈન સૂત્રની કથા બેસાડવી આ બધું જ જૈનધર્મથી વિપરીત
નવેમ્બર- ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૫
