Prabuddha Jivan 2010 08 09 Paryushan Parv Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન સંસ્કૃત મિશ્રિત પ્રાકૃત છે. ચૂર્ણિમાં લૌકિક અને ધાર્મિક કથાઓ અભયદેવસૂરિએ આ સૂત્રનું બીજું નામ વિઆહુપળત્તિની અનેક છે. તેમાં પ્રાકૃત ભાષામાં શબ્દોની ઉત્પત્તિ આપી છે. તથા વ્યાખ્યા કરી છે. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત પદ્યો પણ છે.
(૧) વિવાદ+પ્રજ્ઞપ્તિ=વિવાદપ્રજ્ઞપ્તિ-આમાં વિવિધ અથવા (૫) ટીકા સાહિત્ય : આગમો પર વિસ્તૃત ટીકાઓ લખાઈ છે. વિશિષ્ટ અર્થપ્રવાહોનું પ્રજ્ઞાપન છે તેથી વિવાદપ્રજ્ઞપ્તિ કહેવાય આગમસિદ્ધાંતને સમજવા માટે આ સાહિત્ય અગત્યનું છે. ટીકા છે. સાહિત્ય મોટે ભાગે સંસ્કૃતમાં લખાયેલું છે. તેમાંનો કથાભાગ (૧) વિ+વ્યાધ+પ્રજ્ઞપ્તિકવિવ્યાધપ્રજ્ઞપ્તિ-આમાં બાધારહિત પ્રાકૃતમાં છે. આગમની વલભી વાચના પહેલાં ટીકા સાહિત્ય અર્થાત્ પ્રમાણથી અબાધિત અર્થનું નિરુપણ છે તેથી વિવ્યાધપ્રજ્ઞપ્તિ લખવામાં આવેલું.
કહેવાય છે. મૂળસૂત્રની જેમજ તેની નિર્યુક્તિ-ટીકા-ચૂર્ણિ અને ભાષ્ય એ પ્રસ્તુત આગમનું નામ ભગવતી છે. ભગવતી એ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિનું ચારેય પ્રામાણિક છે અને તેથી તેની માન્યતામાં કોઈપણ જાતનો વિશેષણ હતું. પોતાની વિશિષ્ટતાને લીધે મળેલું આ વિશેષણ વિવાદ ઊભો કરવો જોઈએ નહિ. આ પાંચેય મળીને પંચાગી સાહિત્ય આગળ જતા તેનું નામ બની ગયું જે વધુ પ્રચલિત બન્યું. વળી બને છે.
એમ પણ કહેવાય છે કે ભગવતી એ નામ સૂત્રની પૂજ્યતાને મૂળસૂત્રના યથાર્થ ભાવો જાણવા માટે નિર્યુક્તિ ટીકા આદિનો સૂચવનારું છે. વળી ગૌતમસ્વામી અગ્નિભૂતિ-વાયુભૂતિસહારો લેવો જ પડે છે. તેના વગર કેટલીયે જગ્યાએ અર્થનો અનર્થ મંડિતપુત્ર-માકંદીપુત્ર-રોહક-જયંતિ શ્રાવિકા-અન્યતીર્થક સ્કંદક થતાં વાર નથી લાગતી. વળી સૂત્રકારની જેમ જ નિર્યુક્તિ-ટીકા-ભાષ્ય પરિવ્રાજક વગેરેએ પૂછેલા ૩૬૦૦૦ સવાલોના જવાબો તેમાં છે તેથી અને ચૂર્ણિના રચયિતા મહાપુરુષો પણ પ્રબળ ક્ષયોપશમવન્ત અને તેનું ઘણું મહત્ત્વ હોવાથી આ પાંચમા અંગનું નામ ભગવતી છે. ભવભીરુ હતા તેથી તેમની રચનામાં કોઈ અન્યથા ભાવ થવાનો ભગવતીસૂત્રના રચનાકાર : સંભવ રહેતો નથી.
અગિયાર ગણધર ભગવાનના દીક્ષાપર્યાયમાં સૌથી વધારે ભગવતી સૂત્રના નામો:
લાંબા સમયનો દીક્ષાપર્યાય પાંચમા ગણધર ભગવાન શ્રી ભગવતી સૂત્ર ને વિઆહપન્નરી કહેવાય છે. એનું સંસ્કૃતરુપ સુધર્માસ્વામીજીનો હતો; અને એથી જ ભગવાન શ્રી મહાવીર છે-વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ. પ્રશ્નોત્તરની શૈલીમાં લખાયેલ આ ગ્રંથ પરમાત્માએ, પોતાના અગિયાર ગણધરો પૈકી પાંચમા ગણધર વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ કહેવાય છે. વ્યાખ્યાનો અર્થ છે વિવેચન કરવું અને ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામીજીને, પોતાની પાટે સ્થાપિત કર્યા હતા. પ્રજ્ઞપ્તિનો અર્થ છે સમજવું. જેમાં વિવેચનપૂર્વક તત્ત્વ સમજાવવામાં ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા નિર્વાણને પામ્યા તે સમયે, એ આવે છે તેને વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ કહેવાય છે. નંદીસૂત્રમાં ચાર પ્રજ્ઞપ્તિનો તારકના અગિયાર ગણધરો પૈકી માત્ર બે જ ગણધર ભગવાનો ઉલ્લેખ છે-જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિ, દ્વીપસાગરપ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અને વિદ્યમાન હતા. પહેલા ગણધર ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીજી અને સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ. જ્યારે કષાયપાડમાં પાંચમી વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ પણ પાંચમાં ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામીજી, એ બે સિવાયના બતાવી છે. શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિનો ઉલ્લેખ માત્ર નવેય ગણધર ભગવાનો, ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા દ્વાદશાંગીના પાંચમા અંગના રુપમાં જ મળે છે. અભયદેવસૂરિએ નિર્વાણને પામ્યા તે પહેલાં જ નિર્વાણને પામી ચૂક્યા હતા. નિયમ સૂત્રના પ્રારંભમાં વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ પદની વ્યાખ્યા કરી છે. એ અનુસાર એવો છે કે ગણધર ભગવાનો પોતાના નિર્વાણને પામવાના પ્રસ્તુત આગમમાં ગૌતમસ્વામી ગણધરે પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં સમયથી એક મહિના પૂર્વે પાદોપગમન અનશનને સ્વીકારે છે, પ્રભુ મહાવીરે જે પ્રતિપાદન કર્યું તેની પ્રજ્ઞાપના છે તેથી તેનું નામ એટલે એ નવેય ગણધર ભગવાનોએ પાદોપગમન અનશનને વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ છે. એમણે તેના ચાર અર્થ બીજા કર્યા છે.
સ્વીકારતાં પહેલાં, પોતપોતાનો ગણ, પાંચમા ગણધર ભગવાન ૧. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞા+આપ્તિ=વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાપ્તિ ૨. વ્યાખ્યા+પ્રજ્ઞા શ્રી સુધર્માસ્વામીજીને સુપ્રત કર્યો હતો. ભગવાન શ્રી મહાવીર +આત્તિ=વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાત્તિ. આમાં વ્યાખ્યાની પ્રજ્ઞાથી અર્થની પ્રાપ્તિ પરમાત્માના નિર્વાણ બાદ વર્ષો પહેલાં ગણધર ભગવાન શ્રી થાય છે તેથી વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાપ્તિ અથવા વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાત્તિ એવું નામ ગૌતમસ્વામીજી પણ નિર્વાણને પામ્યા છે, એટલે એ તારકે પણ છે. ૩. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞ+આપ્તિ-વ્યાખ્યામજ્ઞાપ્તિ ૪, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞ+ નિર્વાણ પામ્યાના એક મહિના પહેલાં જ પોતાનો ગણ પાંચમા આત્તિ=વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાત્તિ.
ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામીજીને સુપ્રત કર્યો હતો. આથી વ્યાખ્યાકાર ભગવાન મહાવીર દ્વારા ગણધરોને અર્થની પ્રાપ્તિ એમ સમજી શકાય છે કે ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માના નિર્વાણ થઈ તેની તેનું નામ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાપ્તિ અથવા વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાત્તિ છે. બાદ લગભગ બાર વર્ષે, એ તારકના પાંચમા ગણધર ભગવાન - આ ચારે અર્થ બૌદ્ધિક છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણની દૃષ્ટિથી કરવામાં શ્રી સુધર્માસ્વામીજીની નિશ્રામાં, ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માના આવ્યા છે.
શાસનના સમસ્ત મુનિગણો આવી ગયા હતા. આમ થવાથી, એ