________________
૫ ૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦
પ્રાંગણમાં આ નાટકનું મંચન થયું તે અપૂર્વ ઘટના છે.' પ્રસિદ્ધ છે. પ્રકૃતિ વર્ણનમાં કલ્પના, ચમત્કૃતિ અને કાવ્યવૈભવ છે. નગરના વિષય-વસ્તુ, પ્રસંગોની સમુચિત ગ્રંથન-રચના, અલ્પ પાત્રસંખ્યા ઉપવનમાં વસંતોત્સવમાં ડૂબેલા નગરજનોનું વર્ણન હોય કે પછી તેમજ બોલચાલની ભાષા-શૈલીને કારણે પ્રસ્તુત નાટક મંચનક્ષમ સૂર્યોદયનું આ નાવિન્યપૂર્ણ વર્ણન-‘પૂર્વદિશામાં સૂર્ય ઉદય થવાથી
કિરણો ફેલાયાં છે, શું સિંદૂરના બિન્દુ ટપકી રહ્યાં છે, કે કુસુમપૂંજ અનુવાદક શ્રી શીલચંદ્રવિજયજી મંચન વિષે નિર્દેશ કરે છે કે- છે? શું કિંકલીતરુનાં પર્ણો ખરી રહ્યાં છે કે પ્રવાલના અંકુર વેરાયાં અંક-૪માં મહાવીરની વાણી રોહિણેયને સંભળાય છે, આ પ્રસંગે છે?...સૃષ્ટિ પર કુમકુમનો છંટકાવ થઈ રહ્યો છે કે શોણનહના સ્ટેજ પર પડદા રૂપે સમવસરણ-ધર્મસભાનું ચિત્ર દેખાય અને કમળોનો પરાગ છે?' નેપથ્યમાં માલકૌંસ રાગમાં મહાવીરનું ગાન સંભળાય, ગાયક ‘વિકસિત કમળરૂપી થાળ લઈને, હિમકણરૂપી અક્ષત લઈને, દૃષ્ટિગોચર ન હોય, માત્ર તંતુ કે કંઠવાદ્ય દ્વારા સૂર છેડવામાં આવે. નલિની સજ્જ બની પ્રાતઃકાળે જાણે કે સૂર્યની આરતી ઉતારે છે. મંચ પર કાંટો દૂર કરતો રોહિણેય હોય. આ પ્રકારે યોજના કરવાથી (૩) ૨)' અભિનય અત્યંત ગરિમામય બની શકે છે. મૂળ સંસ્કૃત પદ્યનું ગાન સૂર્યાસ્ત થતાં ફેલાતા અંધકારનું વર્ણન-‘વિશ્વનું ભક્ષણ વધુ પ્રભાવક બને.'
કરવામાં વ્યાકુળ ઘોર અંધકાર સર્પના સમૂહ જેવો ફેલાયો છે. | નાટ્યવિદ્ શ્રી એલ.એલ. ચિનિયારા જણાવે છે કે-“જો નાટકમાં વિશ્વવિજેતા સૂર્ય ગગનમાં વ્યાપ્ત તેજ સૃષ્ટિ પર વેરતો..સાગરમાં ગેય તત્ત્વ રાખવું હોય તો પ્રસંગોચિત રાગનો વિનિયોગ કરવાથી સ્નાન કરવા ઉતર્યો છે...” પ્રસંગ વધુ પ્રભાવક બની શકે છે.'
કવિના નવીન કલ્પનો કેટલો મનોહારી છે! જેમકે-“નૃત્ય કરતી સ્વરૂપ અને શૈલી
સ્ત્રીઓના મોતીના હાર તૂટી જવાથી વેરાયેલા મોતી વડે ગૃહપ્રસ્તુત નાટકમાં સંસ્કૃત પ્રશિષ્ટ નાટકોનું પરંપરાગત સ્વરૂપ પ્રાંગણ સાગર તટ જેવું દેખાય છે.' (form) તેમજ નાટ્યલક્ષણ જળવાયાં છે. અવનતિ યુગમાં રસના “સૂર્યોદય થતાં અંધકાર રૂપી કચરાના ઢગને પગ વડે ખોતરતો, પ્રાધાન્યને કારણે નાટકમાં નૃત્ય-ગાન જેવાં તત્ત્વો ઉમેરાયાં. આમ તારક-કીટકોનો નાશ કરતો, ઉષાની કલગી ધારણ કરેલ, કુંકુમવર્ણ છતાં આ પૂર્ણપણે મંચ તથા અભિનય યોગ્ય કૃતિ છે. સંવિધાનકલા, પિચ્છ ફેલાવતો સૂર્યરૂપી કૂકડો આવ્યો છે.” (૩૨) નાન્દી, પ્રસ્તાવના, વિષ્ક ભક જેવી યુક્તિઓનો પ્રયોગ બીજા અંકમાં હાસ્ય-રસનો પ્રયોગ કંઈક ગ્રામ્ય સ્તરે હોવા છતાં કુશળતાપૂર્વક કરવામાં આવ્યો છે. કથાવસ્તુમાં વિકાસને અધિક મનોરંજક છે. એક પ્રસંગે રોહિણેય શબરને કહે છે-“વસ્ત્ર, તક ન હોવા છતાં એક ઘટના-માત્ર સુંદર નાટ્યકૃતિનો આકાર આભૂષણ અને એકાદ રૂપવતી નવયૌવના-આટલું મળી જાય તો ધારણ કરે છે. શ્રવણ માત્રથી રસિકજનોના મનને મોહી લેનાર, દિવસ સફળ!” સ-રસ ઉક્તિઓથી સભર, વિવિધ રસોથી છલકતું આ રૂપક છે. નાટકમાં તત્કાલીન સમાજ, રીતિરિવાજ, દેવતાઓની પૂજા
ડૉ. ડે આને ‘પ્રકરણ' પ્રકારનું રૂપક માને છે-નાટકમાં કર્તાએ ઉપાસના, પર્વ-ઉત્સવ, ભોજન-પાન, વસ્ત્રાલંકાર, શુકનપણ તેને “પ્રકરણ” કહ્યું છે.
અપશુકનની માન્યતાઓ, વગેરે સામાજિક ચિત્રણની સાથે જ પ્રસ્તુત નાટકમાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃત-માગધી ભાષાનો પ્રયોગ છે. રાજકીય સ્થિતિ, ન્યાય-વ્યવહારુ ધાર્મિક સ્થિતિ, લોકજીવન વગેરે મધ્યયુગમાં કર્તાઓએ સંસ્કૃત ભાષાને સર્વજનોચિત તેમજ જીવંત યથાતથ પ્રતિબિંબિત થયાં છે. બનાવી રાખી. રોહિણેય નિમ્નસ્તરનું પાત્ર હોવા છતાં સંસ્કૃત જૈન કથાઓમાં મોટેભાગે આવું કાવ્ય સૌન્દર્ય મળતું નથી. ભાષામાં સંવાદ કરે છે. નાટકમાં કહ્યું છે તેમ તે વિદ્યા-કલા સમ્પન્ન, અવનતિ યુગમાં ઉત્તમ સર્જકતાનો વિનિયોગ પ્રસ્તુત નાટકમાં સંપત્તિવાન અને બુદ્ધિશાળી છે. તેનો સાથી શબર તેમજ અન્ય દેખાયો. નાટકની પ્રસ્તાવનામાં કહ્યું છે તેમ-રામભદ્રની કવિતા પાત્રો માગધી કે શાબરીનો પ્રયોગ કરે છે. “કૌમુદી મિત્રાણંદ'માં ચંદ્ર, સંગીત અને વનિતા કરતાંય મધુર છે. પણ લૂંટારા સંસ્કૃતમાં વાર્તાલાપ કરે છે.
સત્યં સક્લેવ શીતાંશુ સંત વનિતાય: | ‘પ્રબુદ્ધ રોહિણેયની શૈલી કંઈક અંશે ક્લિષ્ટ કે ગોડીશેલી છે. ધુર્ય વિમfપ માધુર્ય રામમદ્રાિરાં પુન: /(૧૬) ડૉ. વિજય પંડ્યા કહે છે-“મધ્યકાલીન સંસ્કૃત નાટકકારો એ કૃતિની મહત્તા-હેતુ તથા પ્રભાવ વિષયવસ્તુ અને શૈલીમાં ભવભૂતિનું અનુસરણ કર્યું છે.
પ્રસ્તુત નાટકની રસપ્રદય કથાનું કેન્દ્ર છે-રોહિણેય ચોરનું હૃદય નૃત્ય-ગાન, પ્રહસન જેવું હાસ્યતત્વ પણ આ નાટકમાં મળે છે. પરિવર્તન. આ કથાઘટક જૈન પરંપરામાં પ્રચલિત છે. હેમચંદ્રાચાર્ય વિવાહોત્સવનું દૃશ્ય કે વાસનિકા-શબરનો વાર્તાલાપ ચિત્તાકર્ષક ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ-ચરિત (પર્વ-૧૦ સર્ગ-૧૧)માં મહાવીર
