________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
પર વ્યાખ્યાન સંગ્રહો તેયાર કર્યા છે.
કહેવાનું એ છે કે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધ એ બંન્નેએ પોતાનાં પંડિત ભગવાનદાસ હરખચંદ દોશી પણ ભગવતી સૂત્રના પ્રવચનોમાં જ્ઞાન અને ક્રિયાને એકસરખું સ્થાન આપેલું છે. અનુવાદક અને સંશોધક છે.
ભગવાન, ગૌતમને કહે છે કે હે ગૌતમ! હાથી અને કુંથવો એ ભગવતી સૂત્રના વચનામૃતના નમૂના
બંનેનો આત્મા એક સરખો છે. એમના એ કથનમાં નાના મોટા આ પંચમાંગ શ્રી ભગવતીજી સૂત્રના અર્થોનું જ્ઞાનામૃતપાન, દરેક પ્રાણીઓ પ્રત્યે સરખો ભાવ રાખવાનો આપણને સંદેશો મળે આત્માની સ્વાભાવિક એવી જે અજરામર અવસ્થા, તેને પ્રાપ્ત છે. કરાવનાર છે. મુક્તિગામી આત્માઓ જ આનું શ્રવણ ભાવપૂર્વક ભગવાન મહાવીરે ધ્યેયરૂપ જીવનશુદ્ધિને ધ્યાનમાં રાખીને જ કરી શકે છે.
આ સૂત્રમાં સૃષ્ટિવિજ્ઞાનની ચર્ચાઓ અનેક રીતે કરેલી છે. એ બધી મહા વિરાગી અને મહા ત્યાગી એવા પરમ ઉપકારી આચાર્ય ચર્ચાઓ પણ પરંપરાએ જીવનશુદ્ધિની પોષક છે એમાં શક નથી, ભગવાન શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા સઘળાય ભગવાન જો સમજનાર ભગવાનના મર્મને સમજી શકે તો. શ્રી જિનેશ્વરદેવોની પ્રયત્નપૂર્વક સ્તવના કરતાં, એ તારકોને શુદ્ધ એક સ્થળે પોતાના શિષ્ય રોહક અણગારને સમજાવતાં ભગવાન ભાવથી ઉલ્લાસપૂર્વક નમસ્કાર કરતાં, એ તારકોને માટે પંદર કહે છે કે જેમ કૂકડી અને ઈંડું એ બે વચ્ચે ક્યું કાર્ય અને ક્યું કારણ વિશેષણોનો ઉપયોગ કરે છે; અને એમ ભગવાનના ગુણોની સ્તવના એવો ક્રમવાળો વિભાગ થઈ શકતો નથી પણ બન્નેને શાશ્વત માનવા કરવાની સાથે, આપણને પણ એ તારકોની ઓળખ કરાવે છે. પડે છે, તેમ લોક, અલોક, જીવ, અજીવ વગેરે ભાવોને પણ શાશ્વત
એક સ્થળે ભગવાનને તેમના મુખ્ય શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ ગોતમે પૂછ્યું માનવાના છે. એ બે વચ્ચે કશો કાર્યકારણનો ક્રમ નથી. કે, ગુણવંત શ્રમણ વા બ્રાહ્મણની સેવાથી શું લાભ થાય છે? ભાષા-શબ્દ સ્વરુપની ચર્ચા કરતાં શબ્દોની ઉત્પત્તિ, શબ્દોનો ભગવાને જણાવ્યું કે હે ગૌતમ! તેમની સેવા કરવાથી આર્ય પુરુષોએ આકાર, બોલાયેલ શબ્દ જ્યાં પર્યવસાન પામે છે તે અને શબ્દના કહેલાં વચનો સાંભળવાનો લાભ થાય છે અને તેથી તેને પરમાણુઓ વગેરે વિષે વિસ્તારથી જણાવેલું છે. પન્નવણાસ્ત્રમાં સાંભળનારને પોતાની સ્થિતિનું ભાન થાય છે, ભાન થવાથી વિવેક ભાષાના સ્વરુપને લગતું ભાષાપદ નામનું એક ૧૧મું પ્રકરણ જ છે. પ્રાપ્ત થાય છે, વિવેકી થવાથી સ્વાર્થીપણું ઓછું થઈ ત્યાગભાવના વનસ્પતિ વિષે વિચાર કરતાં એક જગ્યાએ તે સૌથી ઓછો કેળવાય છે અને તે દ્વારા સંયમ ખીલે છે અને સંયમની ખીલવણીથી આહાર ક્યારે લે છે અને સૌથી વધારે આહાર ક્યારે લે છે? એ દિવસે દિવસે શુદ્ધ તથા તપશ્ચર્યાપરાયણ થાય છે, તપશ્ચર્યાથી મોહમળ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાને જણાવેલું છે કે પ્રાવૃઋતુમાં એટલે દૂર થાય છે અને મોહમળ દૂર થવાથી અજન્મા દશાને પામે છે. શ્રાવણ અને ભાદરવા મહિનામાં, અને વર્ષાઋતુમાં એટલે આસો
એક સ્થળે મંડિતપુત્રના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે કે, અને કારતક માસમાં વનસ્પતિ સૌથી વધારેમાં વધારે આહાર લે અનાત્મભાવમાં વર્તતો આત્મા હંમેશાં કંપ્યા કરે છે, ફફડ્યા કરે છે. અને પછી શરદ, હેમંત અને વસંતઋતુમાં ઓછો ઓછો આહાર છે, ક્ષોભ પામ્યા કરે છે અને તેમ કરતો તે હિંસા વગેરે અનેક લે છે. પણ સૌથી ઓછો આહાર ગ્રીષ્મઋતુમાં લે છે. જાતના આરંભમાં પડે છે. તેના તે આરંભો જીવ માત્રને ત્રાસ છઠ્ઠા શતકના સાતમા ઉદ્દેશકમાં ભગવાનને ગૌતમ પૂછે છે કે ઉપજાવનારા થાય છે. માટે હે મંડિતપુત્ર! આત્માએ આત્મભાવમાં હે ભગવાન! કોઠામાં અને ભરેલાં અને ઉપરથી છાણથી લીધેલાં, સ્થિર રહેવું જોઈએ અને અનાત્મભાવ તરફ કદી પણ ન જવું જોઈએ. માટી વગેરેથી ચાંદેલા એવા શાલ, ચોખા, ઘઉં તથા જવની ઉગવાની
આ જ પ્રમાણે આઠમા શતકના દશમા ઉદ્દેશકમાં ભગવાન કહે શક્તિ ક્યાં સુધી ટકી રહે? ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે કે હે છે કે કોઈ મનુષ્ય, માત્ર શ્રુતસંપન્ન હોય પણ શીલસંપન્ન ન હોય તે ગૌતમ! ઓછામાં ઓછું અંતર્મુહૂર્ત અને વધારેમાં વધારે ત્રણ વર્ષ દેશથી અંશથી વિરાધક છે. જે માત્ર શીલસંપન્ન હોય પણ શ્રુતસંપન્ન સુધી એ બધાં અનાજની ઉગવાની શક્તિ કાયમ રહી શકે છે. ન હોય તે દેશથી આરાધક છે, જે શ્રુત અને શીલ બંનેથી સંપન્ન એક સ્થળે પદાર્થોના પરસ્પરના બંધ વિષે કહેતાં ભગવાન હોય તે સર્વથી આરાધક છે અને જે બંને વિનાનો છે તે સર્વથા મહાવીરે ગૌતમને કહ્યું કે બંધ બે પ્રકારના છે. જે બંધ જીવના વિરાધક છે.
પ્રયત્નથી થતો દેખાય છે તે પ્રયોગબંધ કહેવાય છે. જે બંધ જીવના આ કથનમાં પ્રજ્ઞા અને આચાર બંને જીવનશુદ્ધિમાં એક પ્રયત્ન વગર એમને એમ થતો દેખાય તે વિસસાબંધ કહેવાય છે. સરખાં ઉપયોગી છે એમ ભગવાન બતાવે છે. પ્રજ્ઞા વિનાનો અનેકાંતદષ્ટિ આચાર બં ધનરૂપ થાય છે અને આચાર વિનાની પ્રજ્ઞા ભગવાને જ્યાં જ્યાં આચાર કે તત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરેલું છે ત્યાં ઉછું ખલતા પોષે છે. આ જ કારણથી બુદ્ધ ભગવાને પણ તેની બધી અપેક્ષાઓ સાથે વિચાર કરેલો છે એટલે કે કોઈ એક બુદ્ધપદ પામતાં પહેલાં પ્રજ્ઞાપારમિતા, સત્યપારમિતા અને પદાર્થ તેના મૂળ દ્રવ્યની દૃષ્ટિએ અમુક જાતનો હોય છે, તેના શીલપારમિતા કેળવી હતી.
પરિણામની દૃષ્ટિએ કોઈ જુદી જાતનો હોય છે. તે જ પ્રમાણે ક્ષેત્ર,
