________________
૩૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦
રાજા
આચાર્ય ૬૨ વર્ષની વયે વી.નિ. ૯૮માં સ્વર્ગવાસી થયા. કરવા. હિંસા, અસત્ય, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ, આ પાંચ નિહણ કૃતિ
કારણથી કર્મ બંધાય છે. આ પાંચેય અવિરતિયોનો ત્યાગ કરવો, રચના બે પ્રકારની હોય છે–સ્વતંત્ર અને નિસ્પૃહણ. દશવૈકાલિક કષાય વિજય, ઇન્દ્રિય-નિગ્રહ, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું સૂત્ર એ નિસ્પૃહણ કૃતિ છે, સ્વતંત્ર નહીં. આચાર્ય શઠંભવ ૧૪ પાલન-આ બધાં અર્થ સંયમમાં સમાહિત છે. પૂર્વોના જાણકાર (શ્રુત કેવલી) હતા અને એમણે ભિન્ન ભિન્ન તપ એટલે આઠ પ્રકારની નિર્જરા, જેનાથી આત્માની આંશિક પૂર્વોમાંથી આ સૂત્રનું નિર્મૂહણ કર્યું છે. આચાર્ય ભદ્રબાહુ રચિત વિશુદ્ધિ થાય. છ બાહ્ય નિર્જરા છે–અનશન, ઉણોદરી, ભિક્ષાચારી, દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિ અનુસાર આ સૂત્રના દશ અધ્યયનનું નિર્મૂહણ રસ-પરિત્યાગ, કાર્યક્લેશ અને પ્રતિસલીનતા. આ પ્રકારના તપ થયું છે.
શરીર સંબંધી છે અને આત્યંતર નિર્જરાની સાધના માટે ઉપયોગી આવી રીતે દસ અધ્યયનની રચના આચાર્ય શયંભવે કરી હતી. છે. વધુ અગત્યના તપ-આત્યંતર તપ-છ પ્રકારના છે–પ્રાયશ્ચિત્ત, ત્યાર બાદ ‘રઈવક્કા’ અને ‘વિવિત્તચર્યા' નામની બે ચૂલિકાઓની વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને વ્યુત્સર્ગ. રચના થઈ અને એને દશવૈકાલિક સૂત્ર સાથે જોડી દેવામાં આવી. બાકીના ચાર શ્લોકોમાં સાધુજીવનના નિર્વાહ માટે માધુકરી સંયમમાં અસ્થિર મુનિના વિચારોને સ્થિર કરવા (સ્થિરીકરણ) માટે ભિક્ષા પધ્ધતિનું વર્ણન છે. જેમ મધુકર પુષ્પોને હાનિ પહોંચાડ્યા આ બન્ને ચૂલિકાઓનું સ્વાધ્યાય મજબૂત આલંબન-રૂપ બને છે. વગર, અલગ અલગ પુષ્પોમાંથી રસ લે છે, એમ સાધુ પણ અલગ
આ સૂત્ર શ્વેતાંબર અને દિગંબર બંને પરંપરાઓમાં માન્ય છે. અલગ ગૃહસ્થોના ઘરમાંથી પોતાના પરિવાર માટે બનાવેલા શ્વેતાંબર એનો સમાવેશ ઉત્કાલિક સૂત્રમાં ચરણકરણાનુયોગમાં ભોજનમાંથી, એક દિવસના ખપ પૂરતા જ આહારની ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે. એને “મૂલ' સૂત્ર પણ કહેવામાં આવે છે. દિગંબર પરંપરામાં કરી, પોતાનો નિર્વાહ કરે છે. આ રીતે જે સાધુ અપ્રતિબધ્ધપણે પણ આ સૂત્ર પ્રિય છે.
ભિક્ષાચારી કરતાં અહિંસા, સંયમ અને તપ રૂપ મહામંગલકારી દશવૈકાલિકઃ વિષય અને વિષય નિરૂપણ
આત્મધર્મની આરાધના કરે છે, તે જ સાચો સાધુ છે. આ સૂત્રના દસ અધ્યયન અને બે ચૂલ્લિકાઓ છે. એનું સંક્ષિપ્ત (૨) બીજા અધ્યયનનું નામ છે-શ્રામયપૂર્વક. એટલે કે સંયમમાં વિવેચન આ પ્રમાણે છે.
ધૃતિ અને એની સાધના. જે સંયમમાં શ્રમ કરે એ શ્રમણ કહેવાય (૧) પહેલા અધ્યયનનું નામ છે- ‘દ્રુમપુષ્પિકા” એમાં પાંચ છે. શ્રમણના ભાવને શ્રમણ્ય કહેવાય છે. અને એનું મૂળ બીજ છે શ્લોકો છે. પ્રથમ શ્લોક જૈનધર્મની વ્યાખ્યા અને સ્વરૂપ સમજાવે ધૃતિ અને કામ-રાગ (ભોગવિલાસ-વિષય સેવન)નું નિવારણ. છે, જેનું સ્વાધ્યાય અત્યંત પ્રચલિત છે. આ શ્લોક આ પ્રમાણે છેઃ (૩) (૬) ત્રીજા અને છઠ્ઠા અધ્યયનમાં શ્રમણ નિગ્રંથના આચાર ધમ્મો મંગલ મુક્કિä,
અને અનાચારનું વર્ણન છે, જે ત્રીજામાં સંક્ષિપ્ત રૂપમાં અને છઠ્ઠામાં અહિંસા સંજમો તવો’
વિસ્તૃત રૂપે છે. એટલે ત્રીજા અધ્યયનનું નામ છે “ક્ષુલ્લકાચારઆત્માની મુક્તિ માટે ધર્મની સાધના અત્યંત આવશ્યક છે. કારણ કથા’ અને છઠ્ઠાનું નામ છે “મહાચાર-કથા'. કે એ પ્રથમ અને પરમ મંગલ છે. એના લક્ષણો છે-અહિંસા, સંયમ સંપૂર્ણ જ્ઞાનનો સાર છે-આચાર. મુખ્ય પાંચ આચાર છેઅને તપ. આ જૈનધર્મનો સાર છે. આમાં કોઈ ધર્મનું નામ જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, વીર્યાચાર અને તપાચાર. જે નથી-લેબલ નથી. જે ધર્મમાં આ ત્રણ હોય તે જ એકાંતિક, આ પાંચ આચારનું શુધ્ધ રૂપે પાલન કરે એ જ સાધુ સંયમમાં સ્થિર આત્યંતિક અને ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે, કલ્યાણકારી છે.
રહી શકે છે. ત્રીજા અધ્યયનમાં ૫૪ પ્રકારના આચાર અને પર અહિંસા તો જૈન ધર્મનો પ્રાણ છે, આધાર છે. જૈન દર્શનમાં પ્રકારના અનાચારનું વર્ણન છે. એની ગહનતમ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. સર્વ જીવોને પોતાના છઠ્ઠા અધ્યયનમાં આચારના ૧૮ સ્થાનોનું વર્ણન છે – ૧ આત્મા સમાન જાણીને તેમને મન, વચન અથવા કાયાથી કોઈપણ અહિંસા, ૨ સત્ય, ૩ અચોર્ય, ૪ બ્રહ્મચર્ય, ૫ અપરિગ્રહ, ૬ પ્રકારે પીડા ન આપવી, દુઃખ ન આપવું, ભયભીત ન કરવા, ઘાત રાત્રિભોજન ત્યાગ, ૭-૧૨ છ કાયની યતના, ૧૩ અકલપ્સ, ૧૪ ન કરવી, તે અહિંસા છે. જેનાગમમાં અહિંસાનું જેવું સૂક્ષ્મતમ ગૃહસ્થનું ભોજન (વાસણ), ૧૫ પર્યક, (ખુરસી, પલંગ આદિ) વર્ણન મળે છે તે કોઈ અન્ય દર્શનમાં નથી.
૧૬ નિષદ્યા (ગૃહસ્થના ઘરમાં ન બેસવું) ૧૭ સ્નાન અને ૧૮ સંયમનો અર્થ છે ‘ઉપરમ.’ રાગ-દ્વેષ રહિત થઈને સમભાવમાં વિભૂષાવર્જન. સ્થિત થવું એનું નામ છે સંયમ. હરિભદ્રસૂરિએ સંયમની વ્યાખ્યા આ અઢાર સ્થાનનું જિનાજ્ઞાનુસાર પાલન કરવાથી કરી છે-“આશ્રવ દ્વારા પરમઃ'–અર્થાત કર્મ આવવાના દ્વારને બંધ આસક્તિભાવ ઘટે છે અને અનાદિકાલીન વાસનાઓ નિષ્ફળ જાય
