________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦. પ્રબુદ્ધ જીવન
૩૭ જૈન ધર્મ, ભારતીય દર્શનનો અને રવદેશપ્રેમનો ગૌરવ-ગ્રંથ : “ધી જૈન ફિલૉસોફી'
| ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ જૈન ધર્મના ઊંડા ચિંતક, એકાવનથી ઉપરાંત પુસ્તકોના સર્જક, વિશ્વપ્રવાસી અને પ્રભાવક વક્તા છે.
ગૌરવ ગ્રંથની યાત્રામાં આ એક એવો ગ્રંથ છે, જે સંસ્કૃતિ, ‘સવીર્યધ્યાન' એ દસમા સૈકાના થયેલા આચાર્ય શુભચંદ્ર વિરચિત ધર્મ અને દર્શનના ગૌરવની ભવ્ય ઝાંખી કરાવે છે. પોતાના રાષ્ટ્ર, ‘જ્ઞાનાર્ણવ' ગ્રંથના ધ્યાન વિશેનાં પ્રકરણોનો શ્રી વીરચંદ ગાંધીએ સમાજ કે ધર્મબંધુઓ સમક્ષ એમના ભૂલાયેલા ગોરવનું સ્મરણ કરેલો અનુવાદ છે. જૈન ધર્મની વિસ્તૃત થયેલી ધ્યાનપ્રણાલીને પુનઃ કરાવવું સરળ છે; પરંતુ અહીં તો ગુલામીની બેડીમાં જકડાયેલા જાગ્રત કરનાર અને એને પરદેશીઓ સમક્ષ પ્રભાવશાળી રીતે રજૂ ભારતના આત્માને ઉજાગર કરતા વીરચંદ ગાંધીના આ પ્રવચનો કરનાર વીરચંદ ગાંધીની ધ્યાનલગની આમાંથી જોઈ શકાય છે. ભારત વિરોધી અને ભારતીય ધર્મ અને સમાજ તરફ તિરસ્કારભરી વિધિની એ કેવી વિડંબના કહેવાય કે વીરચંદ ગાંધીના પ્રવચનોનું દૃષ્ટિએ જોતા વિદેશીઓ સમક્ષ આપેલા છે. 'The Jain એક પણ પુસ્તક તેઓ જીવંત હતા તે સમયે પ્રગટ થયું નથી. એમની Philosophy નામના એમના પ્રવચન-સંગ્રહના આ પુસ્તકની વૈચારિક પ્રતિભાની ઓળખ આપવાનું શ્રેય “ધ જેન' અને પહેલી આવૃત્તિ ઈ. સ. ૧૯૧૧માં થઈ. બીજી આવૃત્તિ ઈ. સ. ‘પેટ્રિયેટ'ના તંત્રી શ્રી ભગુભાઈ કારભારીને જાય છે. એમના “ધ ૧૯૨૪માં થઈ અને એની ત્રીજી આવૃત્તિ પંચ્યાસી વર્ષ બાદ જૈન ફિલૉસોફી” પુસ્તકમાં એમણે અમેરિકા અને ઈંગ્લેન્ડમાં આપેલાં મુંબઈની વર્લ્ડ જૈન કન્ફડરેશન સંસ્થાના સહયોગથી આ લેખના વ્યાખ્યાનો અને લેખોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આ લેખકના સંપાદન સાથે પ્રગટ થઈ. આ ગ્રંથમાં સંગ્રહિત પ્રવચનોમાં પુસ્તકમાં ગ્રંથસ્થ થયેલાં પ્રવચનોમાં વીરચંદ ગાંધીની જૈન ધર્મ એક વિરાટ પ્રતિભાની ઝાંખી થાય છે.
વિશેની સિદ્ધાંતલક્ષી મર્મગામી છણાવટ તો મળે છે, પણ એની વીરચંદ ગાંધીના ગ્રંથસર્જનને જોઈએ તો એમના જીવનકાળ સાથોસાથ ભારતીય સંસ્કૃતિની ગહનતા, ભવ્યતા અને એના દરમ્યાન માત્ર બે જ પુસ્તકો મળે છે. એમનું એક પુસ્તક ઈ. સ. ગોરવનો ખ્યાલ આવે છે. વીરચંદ ગાંધીએ આ ગ્રંથમાં જૈન, બૌદ્ધ, ૧૮૮૯માં મૂળ સંસ્કૃતમાંથી ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદિત સાંખ્ય, વેદાંત અને ન્યાય જેવાં દર્શનોની તત્ત્વવિચારણાનો વિદેશી
સવીર્ય ધ્યાન અને બીજું પુસ્તક તે ઈ. સ. ૧૮૯૪માં અમેરિકાના શ્રોતાઓ સમક્ષ પ્રકાશ પાડ્યો છે. આજથી એકસોને સોળ વર્ષ શિકાગો શહેરમાંથી પ્રસિદ્ધ કરેલો અનનોન લાઈફ ઑફ જિસસ પૂર્વે પરાધીન, ‘પછાત' ગણાતા ભારત પાસે આટલી સમૃદ્ધ ક્રાઈસ્ટ'નો અનુવાદ. આમ વીરચંદ ગાંધીની હયાતીમાં એમના માત્ર તત્ત્વપ્રણાલીઓ છે એ વિશે સાંભળીને વિદેશી શ્રોતાઓને નવીન બે પુસ્તકો પ્રગટ થયા.
સમજ અને જ્ઞાન પામ્યાનો અનુભવ થયો હતો. આ બંને પુસ્તકો પૂર્વે ઈ. સ. ૧૮૮૬માં એમણે બાવીસમા વીરચંદ ગાંધીનો સંબંધ માત્ર તત્ત્વજ્ઞાન સાથે જ નહોતો, વર્ષે એક નિબંધ પ્રગટ કર્યો. એ નિબંધનો વિષય છે “રડવા કૂટવાની બાળપણમાં પણ એમણે દેશની સ્થિતિ વિશે કાવ્યો રચ્યાં હતાં. હાનિકારક ચાલ વિષે નિબંધ'. આ નિબંધ કચ્છ-કોડા નિવાસી રવજી યુવાનીમાં ધાર્મિક, સામાજિક અને રાજકીય વિષયો પર ભારતમાં દેવરાજે લખ્યો હતો અને તેમાં બીજી ઘણી અગત્યની બાબતો મનનીય પ્રવચનો આપ્યાં હતાં, આથી અમેરિકામાં પણ તત્ત્વજ્ઞાન ઉમેરીને વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીએ એને પ્રકાશિત કર્યો હતો. ઉપરાંત તેઓ આહાર-વિજ્ઞાન, યોગ-વિજ્ઞાન અને જીવન-વિજ્ઞાન
બાવીસ વર્ષની ઉંમરે આ યુવાનને ધર્મવિરોધી રડવા-ફૂટવાની વિશે વક્તવ્યો આપે છે. ગૂઢવિદ્યાથી માંડીને ધાર્મિક પ્રતીકોના પ્રથા સામે આક્રોશ જાગે, એ વિશે નિબંધ-સ્પર્ધાનું આયોજન કરે, રહસ્યો સુધીની વાતો એમના પ્રવચનમાં મળે છે. પ્રાચીન ભારતની એમાં વિજેતા થનાર કચ્છના રવજી દેવરાજને પોતે જાહેર કરેલું સ્થિતિથી માંડીને વર્તમાન સમયમાં ભારતમાં ચાલતી મિશનરી રૂ. ૩૨૫નું ઈનામ આપે તે ઘટના કેટલું બધું સૂચવી જાય છે. પ્રવૃત્તિઓ અંગે એ વાત કરી શકે છે. વળી બાવીસ વર્ષની વયે વિવેકી જૈન બંધુઓને લક્ષ્યમાં રાખીને વિશ્વ સાથેના મનુષ્ય સંબંધનાં એક પછી એક પાસાંને તેઓ જૈન ભાઈઓમાં સસ્તું વાંચન’ ફેલાવવાનો પ્રયત્ન અદ્યાપિ પર્યત ઉજાગર કરે છે. એ તત્ત્વજ્ઞાન સાથે મનોવિજ્ઞાનનો સંબંધ જોડી થયો નથી તેથી આવા પ્રયત્નોને કંઈક ઉત્તેજન મળે તેવી ઈચ્છાથી આપે છે, તો બીજી બાજુ સ્મૃતિના ચમત્કારની ઘટનાઓથી માંડીને રક અને શ્રીમંત' ખરીદી શકે તે માટે માત્ર બે આનાની કિંમત આભામંડળની વાત કરે છે. વીરચંદ ગાંધીએ ભારતીય દર્શનોનો રાખીને તેઓ આ નિબંધ પ્રકાશિત કરે છે. જ્યારે એમણે લખેલું ઊંડો અભ્યાસ કર્યો હતો, પરંતુ એની સાથોસાથ એ સમયે જર્મની
