________________
४४
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦
આમ આ આઠ પ્રસ્તાવની કથા આપણે બહુ જ ટૂંકામાં જોઈ. ૩ ગણિતાનુયોગનો વિષય બને છે. ભાગમાં વહેંચાયેલી ૨૧૦૦ પાનાની કથાનો ત્રણ જ પાનામાંથી સાધુ ધર્મ, શ્રાવક ધર્મ, અષ્ટ પ્રવચનમાતા વગેરેના વર્ણનથી પરિચય મેળવવો અતિ દુષ્કર કહેવાય. વાચકને રસ જાગે ને અપેક્ષાએ ચરણ કરુણાનુયોગનો વિષય બને છે. કથાવાંચન કરવા પ્રેરાય તો મને લાગશે કે મારો પ્રયત્ન લેખે લાગ્યો કથાનુયોગ તો છે જ. આ કથા પૂર્વે બનેલી ઘટનારૂપ ગ્રામછે. તે સમયના સ્થળ-કાળ-સમાજ-રીતરિવાજ-ધર્મ વગેરેનું ઉત્તમ સ્થળ-નગરવાળી નથી છતાં સદાકાળ સંસારમાં પ્રવર્તતી રહેતી ઉદાહરણ ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા છે.
હોય છે. પોતાનું નામ અને ઉદ્દેશ સિવાય, શ્રી સિદ્ધર્ષિએ આ કથાવાર્તામાં રૂપકકથાનો ઉદ્દેશ જીવમાત્રને વૈરાગ્ય તરફ વાળવાનો છે. જીવો પોતાને માટે બીજું કંઈ કહ્યું નથી. તે ક્યાં જન્મ્યા? તેઓના જે માર્ગે પ્રતિબોધ પામે, કલ્યાણ સાધે તે માર્ગ વિચારી, ત્યાગ માતાપિતા કોણ હતા? અભ્યાસ, દીક્ષાપર્યાય વગેરેની વિગત કરવા યોગ્યનો ત્યાગ અને કરવા યોગ્ય કરવું તેવી સમજણ આપી, ગ્રંથમાં બીજે ક્યાંય મળતી નથી. એટલી જ માહિતી પ્રાપ્ય છે કે, તેમનું સ્વકલ્યાણ સધાય તેનો આમાં પ્રયત્ન છે. કાલ્પનિક કથા શ્રી વજાસેન સ્વામીના ચાર શિષ્યએ બનાવેલ ચાર ગચ્છમાંથી, ગ્રંથ કરતાં તે વિશેષ એટલા માટે છે કે તે રૂપકકથા હોવા છતાં પરંપરાએ આવતા એક ગચ્છના આચાર્ય વિદ્વાન દેલમહત્તાચાર્યના સ્વાનુભૂતિમાં આવે એવી એ ગુણયુક્ત કથા છે. એક શિષ્ય તે બ્રાહ્મણકુળ ધરાવતા દુર્ગસ્વામી, તેના બે શિષ્ય તે ગદ્ય-પદ્યના સુમેળવાળો આ ગ્રંથ આત્મદર્શનનો નિર્મળ આયનો સદૃષિ અને સિદ્ધર્ષિ. આ સિદ્ધર્ષિગણિ તેજ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચ છે. તેમાં આપણી ઉન્નતિ અને અવનતિનો ઈતિહાસ પ્રતિબિંબિત કથાના રચયિતા.
થાય છે. આત્માની વિભાવદશામાં થતા મનોવિકારો, કષાય, એ સમયમાં અને આજે પણ જૈનધર્મના સાહિત્યમાં ઉપમિતિ તૃષ્ણાઓ અને તેને કારણે થતી યાતનાઓ વગેરેનો આબેહૂબ ભવપ્રપંચ કથાનું સ્થાન અજોડ છે. શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિએ નિતાંત ચિતાર છે. તેનું વાંચન સંવેદ-નિર્વેદના ભાવો જાગૃત કરે છે. ઉપકાર અને સ્વપરકલ્યાણાર્થે આ ગ્રંથની રચના કરી તે ધર્મકથા, જૈનેતરોમાં શ્રી હર્મન જેકોબી અને પીટરસન જેવા પાશ્ચાત્યોએ રૂપકકથા છે અને તેની રચના ચમ્પ છે. આ કથાની રચના પછી, આ ગ્રંથની મુક્તમને પ્રશંસા કરી છે. વિદ્વાનો, ગ્રંથ અને ગ્રંથકારો તેજ શૈલીને અનુસરતા મોહવિવેકરાસ, ભુવનભાનુ કેવલ ચરિત્ર, તેઓનો આદર કરીને, તેમનું મસ્તક નમાવી, પ્રેરણા લે છે. ભવભાવના, ભુવનભાનુ રાસ, વૈરાગ્ય કલ્પલતા, કુવલયમાલા, સમાલોચના સંદર્ભ ગ્રંથ-૧ સમરાઈધ્યકતા, જૈનગ્રંથો અને કૃષ્ણગીતા વગેરે જૈનેતર સાહિત્યનાં પૂજ્ય મુનિવર શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિ વિરચિત ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ રૂપક ગ્રંથો રચાયા પરંતુ તમામ પાત્રવરણી અને સમગ્ર કથા એક કથા-સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલ આ ગ્રંથ ૧૬૦૦૦ જ પ્રવાહમાં વહે તેવો અર્ખલિત પ્રવાહબદ્ધ બીજો કોઈ ગ્રંથ અધપિ શ્લોકપ્રમાણ છે. પ્રવ૨, પુણ્યશ્લોક, સિદ્ધહસ્ત કથાકાર શ્રી રચાયો નથી. પંચસંગ્રહ વગેરે કર્મ સાહિત્યના ગ્રંથો માં સિદ્ધર્ષિ એ આ ગ્રંથની રચના વીર સંવત ૯૬૨માં જેઠ સુદ તીર્થંકરનામકર્મ બાંધનાર શું વિચારે છે ? કેવા અધ્યવસાય સેવે પાંચમના કરી. સંસ્કૃતમાં લખાયેલ આ એક ચપૂકાવ્ય છે. આ છે? વગેરેનું જે વર્ણન આમાં આવે છે તેનો તાદૃશ વિચાર આમાંથી ગ્રંથનું વાંચન શ્રવણ પહેલી વખત, સભા સમક્ષ ભીન્નમાળના મળે છે.
ચૈત્યમંડપમાં કરવામાં આવ્યું. મુનિશ્રી સિદ્ધર્ષિગણિએ પોતાના અદ્ભુત અને વિશાળ જ્ઞાન ગ્રંથકાર મહર્ષિ રૂપકકથા દ્વારા સર્વ સંસારીજીવોની દ્વારા વિશ્વના પ્રત્યેક પ્રાણીઓના જીવનપ્રસંગોને આવરી લેનારી દશાઅવદશાનું નિરૂપણ કરીને, જીવોના મનોભાવો, ઈદ્રિયના આ ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા બનાવી છે, જેમાં અનેક નાની નાની પ્રલોભનો વગેરે રજૂ કરે છે, સાથે તેના ઉર્વીકરણની દિશા પણ કથાઓ પણ છે. તેના વાંચનાર આપણે તેઓશ્રીના ઉપકારી છીએ. દર્શાવે છે. ન્યાય, દર્શન, આયુર્વેદ, જ્યોતિષ, સામુદ્રિક, આવા સિદ્ધહસ્ત કથાલે ખનકા૨ શ્રી સિદ્ધષિ મુનિવરને મારા નિમિત્તશાસ્ત્ર, વ્યાપાર, રાજનીતિ, યુદ્ધનીતિ વગેરે ઘણા વ્યવહારિક ભાવભીના વંદન હોજો.
વિષયો આ ગ્રંથમાં આવતા હોવા છતાં, પ્રવાહને ધર્મસાગર તરફ આ ગ્રંથ નામ પ્રમાણે કથાસાહિત્યનો ગ્રંથ છે છતાં તેમાં ચારે વાળ્યો હોવાથી, આ સમગ્ર ગ્રંથ એક ધર્મ કથા બને છે. આ કથા અનુયોગનું નિરૂપણ છે.
દુષમકાળમાં પણ સુષમકાળનો આસ્વાદ કરાવે છે. આ ગ્રંથમાં પુણ્ય, પાપ, ધર્મ, કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ વગેરેના
* * * વર્ણનથી દ્રવ્યાનુયોગનો વિષય બને છે.
મોબાઈલ : ૯૯૮૭૬૬૮૮૬૬. દેવગતિ, નરકગતિ વગેરેના વર્ણનથી તથા તેના પ્રમાણથી Email-co2india@hotmail.com
