________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦ મુનિઓની હિંસારૂપ ચર્યા વિષયમાં પણ સ્થાને સ્થાને વિવેચન સુપ્રસિદ્ધ જર્મન વિદ્વાન પ્રો. કોબીના મંતવ્ય મુજબ ભાષા, કરવામાં આવ્યું છે તથા સર્વ પ્રાણોનું હનન કરવું જોઈએ એ પ્રકારનું શૈલી અને વિષયવસ્તુની દૃષ્ટિએ આચારાંગ તમામ આગમોમાં કથન અનાર્યોનું છે તથા કોઈ પણ પ્રાણનું હનન ન કરવું જોઈએ પ્રાચીન અને મહત્ત્વપૂર્ણ લાગે છે. આ ગ્રંથમાં માત્ર ભિક્ષુના એ પ્રકારનું કથન આર્યોનું છે, એવા મતની પુષ્ટિ કરવામાં આવી આચારોનું વર્ણન મળે છે એવું નથી પણ તત્કાલીન શાસન, સમાજ, છે. અવરેણ પુત્રે ન સરંતિ , તહી ગયા ૩ ઈત્યાદિ ઉલ્લેખો દ્વારા તથાગત ઈતિહાસ, સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા અનેક મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્યો ઉજાગર બુદ્ધના મતનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. તો વીવો નિવર્તને જેવાં થાય છે. ઉપનિષદવાક્યો સાથે મળતા સર્વે સા નિયäતિ, તો નન્થ ન વિન્નડું આ સૂત્રના અધ્યયન ઉપરાંત જ સાધક શ્રમણધર્મનો જ્ઞાતા અને ઈત્યાદિ વાક્યો દ્વારા આત્માની અગોચરતા બતાવવામાં આવી છે. આચાર્યપદનો અધિકારી બને છે. (આચા. નિર્યુ. ગાથા ૧૦). અચલક- સર્વથા નગ્ન, એકવસ્ત્રાધારી, દ્વિવસ્ત્રાધારી તથા દશવૈકાલિકની રચના પહેલા શ્રમણોમાં એક પરંપરા હતી કે ત્રિવસ્ત્રાધારી ભિક્ષુઓની ચર્યાસંબંધી મહત્ત્વપૂર્ણ ઉલ્લેખો પ્રથમ દીક્ષાર્થીને આચારાંગના શસ્ત્રપરિજ્ઞા (પ્રથમ અધ્યયન)નો અભ્યાસ શ્રુતસ્કંધમાં મળે છે. આ ઉલ્લેખોમાં સચેલકતા અને અચલકતાની કરાવવામાં આવતો તથા નવદીક્ષીતને આચારાંગના પિંડેષણા સંગતિરૂપ સાપેક્ષ મર્યાદાનું પ્રતિપાદન છે. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં સંબંધી અધ્યયન પછી જ સ્વતંત્ર રૂપે ભિક્ષા લેવા જવા માટે અધિકાર આવતી બધી વાતો જૈન ધર્મના ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ, જૈન મુનિઓની અપાતો. (૪. ગાથા ૧૭૪–૧૭૬) ચર્યાની દૃષ્ટિએ અને સમગ્ર જૈન સંઘની અપરિગ્રહાત્મક વ્યવસ્થાની ફળ શ્રુતિ (સમા લોચના) દૃષ્ટિએ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
આચારાંગ જૈન આચાર દર્શનનો પ્રથમ અને પ્રાચીનતમ ગ્રંથ આચારાંગ ઉપર વિવેચન સાહિત્ય નિર્યુક્તિ
છે. આચારાંગ ક્રોધ, માન માયા અને લોભ આ ચાર કષાયો પર આચાર્ય ભદ્રબાહુ સ્વામી દ્વારા રચિત નિયુક્તિ ૩૫૬ ગાથાની વિજયનો માર્ગ બતાવે છે. આચારાંગ અનુસાર આ કષાયો પર પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલી છે. ૨૮૫ ગાથામાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના વિજયનો એક જ માર્ગ છે અને તે છે તેના પ્રતિ અપ્રમત અને જાગૃત સૂત્રોની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, જ્યારે બાકીની ૬૪ ગાથાઓમાં રહેવું. આચારાંગ બહુ સ્પષ્ટ રૂપથી પ્રતિપાદિત કરે છે કે આત્મા બીજા શ્રુતસ્કંધની સંક્ષિપ્ત વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે જે સંસ્પર્શ જ્યારે વિષય-વાસનાઓ અને કષાયો પ્રતિ જાગૃત થઈ જાય છે માત્ર છે. ૭ શ્લોકો લુપ્ત અધ્યયન મહાપરિજ્ઞા ઉપર માત્ર લખાયા ત્યારે તે વૃત્તિઓ એક મનના માલિકના જાગવા પર ચોર ચુપચાપ છે. વિષય પ્રતિપાદન માટે દૃષ્ટાંતો, ઉદાહરણો, કથાનકો વર્ણવ્યા ચાલ્યો જાય તેમ ચાલી જાય છે. છે પણ ભાષા સાંકેતિક અને સંક્ષેપ હોવાના લીધે ભાષ્ય અને આચારાંગમાં સાધના માર્ગનું વિશિષ્ટ અર્થમાં પ્રતિપાદન ટીકાની સહાયતા વગર સમજવી અઘરી છે.
કરવામાં આવ્યું છે. આચારાંગ ત્રિવિધ સાધના માર્ગને પ્રસ્તુત કરે ચૂર્ણિ
છે, તેની પોતાની એ વિશેષતા છે એમાં અહિંસા, સમાધિ અને આના કર્તા જિનદાસ ગણી મહત્તર છે. આમનો સમય ઈસ્વી પ્રજ્ઞાના રૂપમાં ત્રિવિધ સાધના માર્ગનું વિવેચન થયું છે. ૬૭૨ (અથવા ૫૭૪ ઈસ્વી)નો છે. આની ભાષા સંસ્કૃત-પ્રાકૃત આચારાંગના આ સાધના માર્ગ દ્વારા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રજ્ઞા, શીલ મિશ્ર છે. આમાં અનેક લૌકિક-ધાર્મિક કથાઓ અને વાતોને વણી અને સમાધિરૂપ ત્રિપથ સાધના પથનું સ્મરણ થાય છે. ફરક માત્ર લેવાઈ છે.
એટલો છે કે જ્યાં બૌદ્ધ દર્શનમાં શીલ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે, ટીકા આચારાંગસૂત્ર ઉપર શીલાંકાચાર્ય (સમય ઈસ્વી ૮૭૨ ત્યાં આચારાંગમાં અહિંસા શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે, કારણ કે અથવા ૮૬૯) ની વિસ્તૃત ટીકા છે. ટીકાનો આધાર નિયુક્તિ અને આચારાંગની દૃષ્ટિમાં અહિંસા શીલનો પર્યાયવાચી શબ્દ છે. ચૂર્ણિ છે. જો આ ટીકાનો સહારો ના લેવાય તો નિર્યુક્તિ અને જૈનધર્મ મૂળત: એક નિવૃત્તિ પ્રધાન ધર્મ છે અને આ કારણે ચૂર્ણિ સમજવા અત્યંત દુરાહ છે.
તેમાં શ્રમણ જીવનનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. જૈન પરંપરામાં આચાર્ય ગંધહસ્તિની શસ્ત્રપરિજ્ઞા ટીકા જે હાલમાં ઉપલબ્ધ છે. આચારના નિયમોને બે ભાગોમાં વિભાજીત કરવામાં આવે છે. વિક્રમ સંવત ૧૫૭૧માં નિજહંસે ટીકા લખી હતી. લક્ષ્મીકલ્લોલ (૧) શ્રમણાચાર, (૨) ગૃહસ્થાચાર. પરંતુ આચારના બંને ગણી, અજિતદેવસૂરિ (વિ. સ. ૧૬૨૯) ની ટીકાઓ પણ લખાઈ શ્રુતસ્કંધોમાં ગૃહસ્થાચારનું વિવેચન પ્રાપ્ત થતું નથી. ગૃહસ્થાચાર
સંબંધી નિયમોનો તેમાં અભાવ છે. આ ઉપરાંત પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં તથા વિદેશી જર્મન અને સમગ્રપણે આચારાંગનું અધ્યયન જીવસૃષ્ટિના તમામ જીવોની અંગ્રેજી ભાષામાં પણ આના અનુવાદો (હિન્દી-ગુજરાતી) સ્વતંત્ર ચેતના, સત્તા અને અસ્તિત્વનો ભારપૂર્વક સ્વીકાર કરે છે. વિવેચનાઓ પ્રગટ થઈ છે.
માટે જ કોઈપણ જીવની હિંસા કરવી, પીડા પહોંચાડવી, સંતાપ
