________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૦ કાળ, ભાવ વગેરે બાજુઓ લક્ષમાં રાખીને પણ વિચાર કરવામાં ઉપસંહાર આવેલો છે.
સંક્ષિપ્તમાં આ ભગવતી સૂત્ર વિષે એટલું લખવાનું મન થાય સ્કંદકના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાને તેને કહ્યું છે કે, લોક સાંત છે કે આ સૂત્રમાં ચર્ચલી જીવનશુદ્ધિ, વિશ્વવિચાર, રુઢિચ્છેદ વગેરે પણ છે, લોક અનંત પણ છે. કાળ અને ભાવથી લોક અનંત છે મીમાંસા વિષે જે કહેવામાં આવ્યું છે તે આજથી અઢી હજાર વર્ષ અને દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી લોક સાંત છે. જીવ પણ દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રથી પહેલાના સત્યના અને જીવનશુદ્ધિના ઉપાસકોની અગાધ બુદ્ધિ અને સાંત છે અને ભાવ અને કાળથી અનંત છે.
શુદ્ધિનું ઊંડાણ બતાવવાને પૂરતું છે. પરમાણને લગતો વિચાર કરતાં દ્રવ્ય દૃષ્ટિનો અને પ્રદેશ દૃષ્ટિનો સંદર્ભ : (૧) ઓરીજીનલ શ્રીમદ્ ભગવતી સૂત્ર : પં. ભગવાનદાસ દોશી ઉપયોગ કરેલો છે.
(૨) વ્યાખ્યાનો : લબ્ધિસૂરિજી. (૩) વ્યાખ્યાનો : ધર્મસૂરિજી આચારની બાબતમાં સમન્વયની દૃષ્ટિ કે શી અને ગૌતમના ૯૪, લાવણ્ય સોસાયટી, વાસણા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭. સંવાદમાં સુપ્રસિદ્ધ છે.
ફોન : (૦૭૯) ૨૬૬૦૪૫૯૦/ ૨૬૬ ૧૨૮૬૦. આચારાંગ સૂત્રા
ડૉ. પૂર્ણિમા એસ. મહેતા ડો. પૂર્ણિમાબહેન એસ. મહેતા ગુજરાત વિદ્યાપીઠ-અમદાવાદ-ની આંતરરાષ્ટ્રીય જૈન વિદ્યા અધ્યયન કેન્દ્રના અધ્યક્ષા
છે. જૈન ધર્મ ઉપરના પુસ્તકોના કર્યા છે તેમજ પીએચ.ડી.ના વિદ્યાર્થી માટે માર્ગદર્શક છે. પ્રસ્તાવના
અને સર્વથા ક્ષય થયો હોય તે આપ્ત છે. ૬ આચાર એટલે આચરણ...વ્યવહાર. સમગ્ર વ્યવહાર જીવનનો આવા આપ્તજનોની વાણી એજ આગમ છે. પાયો આચરણ છે. ભારતીય ધર્મ અને દર્શન-ચિંતનમાં આચાર જો કે આપ્તજનોની શ્રેણિમાં તીર્થકર, ગણધર, ચતુર્દશપૂર્વધર ઉપર ઊંડું ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે. મનુસ્મૃતિ ગ્રંથમાં નીવાર પ્રથમ અને પ્રત્યેક બુદ્ધનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. ૮ ધર્મ: કહીને તમામ ધર્મોમાં પણ આચારને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું આગમ એજ શ્રત છે, સમયજ્ઞાન છે. આચાર્ય ઉમાસ્વાતિએ છે. કારણ કે સમાજ, જીવન અને રાષ્ટ્રના નિર્માણમાં આચરણનો પણ આગમ શબ્દને શ્રુતના પર્યાયવાચી તરીકે સ્વીકાર્યો છે.૧૦ ફાળો અતિ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
જૈન પરંપરામાં આગમોની સંખ્યા અંગે વિવિધ માન્યતાઓ અન્ય ધર્મો અને પરંપરાઓ કે દર્શન-તત્ત્વજ્ઞાનની જેમ જૈન પ્રવર્તિ રહી છે. સામાન્યતયા જૈન આગમ ૪૬ ગ્રંથોમાં પ્રસરેલું પરંપરાએ પણ આચારને ચિંતનનું કેન્દ્ર બનાવ્યું છે. સમગ્ર જૈન હતું, જે અંગ અને ઉપાંગ સાહિત્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.૧૧ ચિંતનના સંગ્રહરુપ જે દ્વાદશાંગી છે ગણિપિટક છે, આગમ શાસ્ત્રો બીજા અર્થમાં અંગપ્રવિષ્ટ અને અંગબાહ્ય રૂપે સુપ્રતિષ્ઠિત છે. છે એમાં સર્વપ્રથમ સ્થાન આચારને છે.
વર્તમાનમાં ૪૫ આગમો પ્રચલિત છે.૧૨ સમસ્ત આગમોના વિષયોને અછડતી નજરે જોઈએ તો પણ ૧૨ અંગ, ૧૨ ઉપાંગ, ૧૦ પ્રકીર્ણક, ૬ છેદસૂત્ર અને ૬ મૂળ આચરણ એજ પ્રધાન વિષય અને પ્રસ્તુતિ તરીકે તરી આવે છે. સૂત્ર, આમાં ૧૨ અંગોમાંનો ૧૨મો દૃષ્ટિવાદ નામનો અંગ લુપ્ત જૈન પરંપરામાં શાસ્ત્રોને આગમ શબ્દની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે, નષ્ટ છે માટે ૧૧ અંગોની ગણના પ્રસિદ્ધ થઈ છે. ૧૧ અંગોના
નામ આ પ્રમાણે છે. માં 1 ઉપસર્ગ સાથે સ્વાળિીય નૃ-તૌ ધાતુથી મા પ્રત્યય ૧. આચારાંગ, ૨. સૂયગડાંગ, ૩. ઠાણાંગ, ૪. સમવાયાંગ, કરવાથી આગમ શબ્દની ઉત્પત્તિ થાય છે. જૈન પરંપરામાં આગમની ૫. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ, ૬. જ્ઞાતાધર્મકથા, ૭. ઉપાસક દશા, ૮. વ્યાખ્યા અનેક રીતે કરવામાં આવી છે.
અંતકૃત દશા, ૯, અનુત્તરોપપાતિક દશા, ૧૦. પ્રશ્નવ્યાકરણ, ૧૧, આપ્તપુરુષ પોતે જ આગમસ્વરૂપ છે.
વિપાક સૂત્ર જેનાથી અર્થનો અવબોધ થાય, જ્ઞાન થાય એ આગમ છે. એક રસપ્રદ વાત એ છે કે આ બાર અંગો જેને દ્વાદશાંગીના આપ્તજ્ઞાની પુરુષોના વચન એ આગમ છે.
નામે જાણવામાં આવે છે એના આધારે શ્રુતપુરુષ-આગમ પુરુષની આપ્ત પુરુષોની વાણી દ્વારા જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે એ આગમ કલ્પના પણ કરવામાં આવી છે.૧૩ શ્રુતપુરુષના ૧૨ અંગો આ
પ્રમાણે છે. આપ્ત પુરુષોની વ્યાખ્યા કરતા સ્યાદ્વાદમંજરી નામના ગ્રંથમાં ૧ મસ્તક (માથુ), ૧ ગ્રીવા (ગરદન), ૨ બાહુ, ૧ પેટ, ૨ આચાર્ય મલ્લિષણ કહે છે કે જેમના રાગ-દ્વેષ અને મોહનો એકાંતે સાથળ, ૨ જાંઘ, ૧ પીઠ અને ૨ પગ.
