________________
वर्णादयोऽप्याकृतिरेव
१५३
एव । तत्र किं कारणमिति पर्यालोचने तेषामिन्द्रपरिचायकनियतधर्मत्वमेव कारणतया निश्चीयते । तस्माद् वर्णादीनामपि स्थापनायामेवान्तर्भावः, विवक्षितवस्तुपरिचायकनियतधर्मत्वात् । अत एव श्यामवर्णकस्य काकाकृतिकस्य चित्रस्य यथा साकारस्थापनात्वं न तथा रक्तपीतादिवर्णकस्य तस्य । इदमुक्तं भवति-'काकाभिप्रायेणैतच्चित्रं चित्रितं' इति यो न जानाति, तस्यापि चित्रे काकाकृतिं श्यामवर्णं च दृष्ट्वा ‘काकोऽयमि'ति बुद्धिर्यथा सुकरा स्यान्न तथा चित्रे काकाकृतिमुपलभ्यापि यदि रक्तपीतादिवर्ण उपलभ्येत तदेत्यनुभवसिद्धम्। अपरञ्च आकृतिः गुणान् कथयति' इति लोकप्रसिद्धन्यायेऽपि न केवलं संस्थानमेवाकृतितया गृह्यते, अपि तु वर्णकान्त्यादयोऽपि गृह्यन्त एवेति सर्वजनप्रसिद्धम्। तस्मात् तत्तत्पदप्रतिपाद्यानां वर्णादीनां स्थापनानिक्षेपेऽन्तर्भाव इति स्थितम्। अत एव च जात्याकृतिविशिष्टકરવામાં શું કારણ હોઈ શકે ? એ વિચારવામાં આવે તો, આ બધા પણ ઈન્દ્રનો પરિચય આપનાર નિયત ધર્મરૂપ છે એ જ કારણ તરીકે જણાય છે. તેથી વિવક્ષિત વસ્તુનો પરિચય કરાવનાર નિયત ધર્મરૂપ હોવાથી વર્ણાદિનો પણ સ્થાપનામાં જ અન્તર્ભાવ સ્પષ્ટ છે. એટલે જ, કાળારંગની કાગડાની આકૃતિવાળું ચિત્ર જે રીતે કાગડાની સાકાર સ્થાપનારૂપ બને છે એ રીતે લાલ-પીળા રંગની આકૃતિવાળું ચિત્ર બની શકતું નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે- “આ ચિત્ર કાગડાના અભિપ્રાયથી દોરેલું છે એવું જાણતો નથી તેને પણ ચિત્રમાં કાગડાની આકૃતિ અને શ્યામવર્ણ જોઈને “આ કાગડો છે' એવી બુદ્ધિ જેટલી સરળતાથી થાય છે એટલી સરળતાથી કાગડાની આકૃતિ જોયા પછી પણ જો લાલ-પીળો રંગ જોવા મળે તો થઈ શકતી નથી. આ વાત અનુભવસિદ્ધ છે. વળી,
આકૃતિ ગુણોને જણાવે છે' આવા લોકપ્રસિદ્ધન્યાયમાં પણ આકૃતિરૂપે માત્ર સંસ્થાન જ નથી લેવાતું, પણ વર્ણ-કાન્તિ વગેરે પણ લેવાય જ છે. આ વાત સર્વજનપ્રસિદ્ધ છે. તેથી તે તે પદથી પ્રતિપાદ્ય વર્ણાદિનો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
