________________
व्यवहारस्य मुख्यसंमतिः
इति भावः । नयरहस्येऽपि व्यवहारेऽप्ययमेव पन्थाः' इत्युक्तमिति चेत् ? सत्यं, व्यवहारस्यापि सर्वत्र तत्संमतमेव, परन्त्वाकुट्टितनामनि શ્વેતુ प्रस्थकेऽनुपचारेण तदन्यत्र तूपचारेण स तत्स्वीकरोतीति मन्तव्यं, અન્યથા (૬) તોવ્યવહારપ્રધાનત્વાને, તો પ્રયોનન-પ્રણविशेषाद्यपेक्षाया अभावे सामान्यतयाऽऽकुट्टितनामन्येव प्रस्थकत्व - व्यवहारदर्शनात्, तथा (२) प्रागुक्तदिशा व्यवहारनयेऽपि नैकगमत्वापत्तेश्चेति । अत एवागमबोधितार्थानुसन्धानदशायां व्युत्पन्नलोकस्य 'पञ्चवर्णो भ्रमरः' इति व्यवहारदर्शनेऽपि लोके सामान्यतया तद्व्यवहारस्यादर्शनात् 'कृष्णो भ्रमरः' इति व्यवहारस्यैव च दर्शनात् 'पञ्चवर्णो भ्रमर:' इति वाक्यस्य व्यवहारनयाननुरोधित्वमिति प्रपञ्चितं नयरहस्ये न्यायविशारदैः श्रीमद्यशोविजयवाचकपुङ्गवैः । तदेवं व्यवहारनयस्यो - એમ અર્થ જાણવો.' નયરહસ્યમાં પણ ‘વ્યવહાર અંગે પણ આ જ રીત જાણવી' એમ કહ્યું છે.
સમાધાન ઃ તમારી વાત સાચી છે. વ્યવહારનયને પણ બધી અવસ્થામાં એ માન્ય જ છે. પણ, આકુટ્ટિતનામા પ્રસ્થકમાં તે ઉપચાર વગર માન્ય છે, અને એ સિવાયમાં એ ઉપચારથી માન્ય છે. એમ માનવું જરૂરી છે, નહીંતર (૧) વ્યવહારનયની લોકપ્રધાનતા જે છે તે હણાઈ જશે. કારણ કે જ્યારે કોઈ વિશેષ પ્રકારનું પ્રયોજન-પ્રકરણ વગેરે ન હોય ત્યારે સામાન્ય રીતે લોકમાં આકુશ્ચિતનામવાળા પ્રસ્થકનો જ પ્રસ્થક તરીકે વ્યવહાર થાય છે, વનગમનપ્રયોજનીભૂતકાષ્ઠાદિનો નહીં. તથા (૨) આગળ જણાવી ગયા મુજબ વ્યવહારનયમાં પણ નૈકગમત્વ
અનેક પ્રકારની દૃષ્ટિ હોવાની આપત્તિ આવશે. આવી આપત્તિ ન આવે એ માટે બાકીની અવસ્થામાં એ ઉપચારથી સ્વીકારે છે, એમ માનવું જ જોઈએ. એટલે જ ‘ન્યાયવિશારદ વાચકપુંગવ શ્રીમદ્ યશોવિજયજી મહારાજે નયરહસ્યમાં નીચેની વાતનો વિસ્તાર કર્યો છે. ‘બાદરસ્કંધોમાં પાંચે વર્ણ વગેરે હોય છે' આવી આગમમાં કહેલી વાતનું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
२४९
www.jainelibrary.org
