________________
૨૪૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પછી અંગૂઠે ઊંચે કરીને જમણા નસકોરાં દ્વારા ધીમે ધીમે શ્વાસ લે. આ રીતે વાયુને શરીરમાં પૂરવાની ક્રિયાને પૂરક કહેવામાં આવે છે.
પછી અંગૂઠા ફરી જમણા નસકેરાં પર દબાવી દે અને ગ્રહણ કરેલા શ્વાસને રોકી રાખવે, તેને કુંભક કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે પૂરક કરતાં કુંભકને સમય ચારગણે હોવો જોઈએ, એટલે કે પૂરક કરતાં અધીમીનીટ લાગી હોય તે કુંભક ઓછામાં ઓછા બે મીનીટ રાખવે જોઈએ અને એક મીનીટ લાગી હોય તે ચાર મીનીટ રાખવો જોઈએ.
ત્યાર પછી ટચલી આંગળી ઉઠાવી લઈને ડાબા નસકેરાં વડે શ્વાસ બહાર કાઢ, તેને રેચક કહેવામાં આવે છે. આ ક્રિયામાં પૂરક કરતાં અરધો સમય લાગ જોઈ એ તાત્પર્ય કે ટચલી આંગળી ઉઠાવી લઈને તરત જ બધે શ્વાસ છોડી દેવો નહિ. પરંતુ ધીમે ધીમે છોડ અને શરીરમાંથી જેટલો. વાયુ બહાર કાઢી શકાય તેટલો કાઢવો.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “રેચક પ્રાણાયામથી પેટની વ્યાધિ અને કફને નાશ થાય છે. પૂરક પ્રાણાયામથી શરીરને પુષ્ટિ મળે છે તથા વિવિધ પ્રકારના રોગો નાશ પામે છે. તેમજ કુંભક પ્રાણાયામને લીધે હૃદયકમલા તત્કાલ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે તથા વાયુ સ્થિર રહી શકે છે.”
