________________
ધ્યાનવિધિ
૨૪૭
છે, તેથી જ અન્ય સંપ્રદાયો જપ તથા ધ્યાનપૂર્વે પ્રાયઃ
ડશ પ્રાણાયામ કરે છે. જૈન પરંપરામાં પ્રાણાયામ ઉપર વિશેષ ભાર મૂકાયો નથી, છતાં કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં તેનું વિધાન પણ થયેલું છે. શ્રી સિંહતિલકસૂરિજીએ મંત્રરાજરહસ્યમાં પ્રાણાયામ કરવાપૂર્વક હૃદયમાં અહંક્રબિંબનું ધ્યાન ધરવાનું કહ્યું છે. “નમસ્કારલઘુપંજિકામાં પણ એ જ ઉલ્લેખ આવે છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ચગશાસ્ત્રના પાંચમા પ્રકાશમાં પ્રાણાયામનું વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે અને વાયુ તથા મનને જય કરવા માટે તેની આવશ્યકતા દર્શાવેલી છે.
અમારો પોતાનો અનુભવ એવો છે કે નમસ્કારમંત્રનો જપ શરૂ કરતાં પહેલાં, તેમજ નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરતાં પહેલાં આઠ અથવા દશ પ્રાણાયામ કરવાથી મન વધારે સ્વસ્થ બને છે અને તેથી જપ તથા ધ્યાનની ક્રિયા સારી રીતે થઈ શકે છે.
પ્રાણાયામના અનેક પ્રકારો છે. તેમાંના કેટલાક પ્રકારો ગુરુના માર્ગદર્શન નીચે જ કરવા જેવા છે, પણ અહીં અમે જે પ્રાણાયામને નિર્દેશ કરી રહ્યા છીએ, તેની ક્રિયા સાવ સાદી છે અને સહુ કઈ પોતાની મેળે કરી શકે એવી છે. તેમાં કઈ પણ પ્રકારનું ભયસ્થાન નથી.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આસનબદ્ધ થયા પછી જમણે હાથ નાસિકા સન્મુખ રાખીને અંગૂઠા વડે જમણુ નસકેરાંને દબાવવું અને ટચલી આંગળી વડે ડાબા નસકેરાંને દબાવવું.
