________________
રકત્તનળીઓ, અગ્ર અને મધ્ય લેાચાની ફાટ, દૃષ્ટિ, ચહેરા, શ્રવણ, સંદેશા લાવવા લઇ જવા આદિના તંતુએ ગ્રંથી, આદિ અનેક વિધવિધ પદાથે-અવયવા આવેલા છે.
વિચારશકિત, ઈચ્છાશકિત, સ્મરણશકિત, ગ્રહણશકિત, મેધા, બુદ્ધિ, રાગ, દ્વેષ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, સુખ, દુ:ખ, આનંદ, પ્રમેાદ, રંડી ગરમી શબ્દ પ રૂપ, રસ, ગંધ ધ્યાદિ ભાગણી ઉત્પન્ન થાય છે તે બધી ક્રિયા મગજને આધીન છે.
ગામ-નગર–પુર કે પાટણમાં ઉત્તરાત્તર જેમ રક્ષણના સાધને વધારે ને વધારે હોય છે તેના કરતાં પણ રાજધાનીનાં સ્થાનનું રક્ષણ વધારે રાખવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે શરીરરૂપી શહેરની રાજધાની મગજ છે, તેનું રક્ષણ પણ ધણુ જ મજબુત ગાઢવાએલું છે.
ખાપરીને અંદરને ભાગ ખાડામૈયાવાળા છે તેમાં મગજના બધા અવયવેા રક્ષાએલા છે. ખાપરીના પાછળના ભાગમાં બાંકાર છે તે દ્વારા કાડરજ્જુ ક્રરાડની પાલમાં ઉત્તરે છે. ખાપરીના અગ્ર-મધ્ય અને પાછળ એમ ત્રણ આસન છે. અગ્ર આસન ઉંચું છે અને બીજા નીચાં છે. અગ્ર અને મધ્ય આસનમાં મગજ રહે છે. બહારથી તપાસતાં ખોપરીનેા ઉર્ધ્વ ભાગ લીસા જણાય છે. જુદાજુદા જોડાણુ અને સાંધા દૃષ્ટિએ પડે છે; દરેક હાડકાની કાર કરવતના દાંતા જેવી હેાય છે. અને દાંતા સામસામા જોડાવાથી
ઘણાં જ મજબુત, અચળ, સાંધા સધાઇ જાય આવા સાંધાઓને વિધાતાએ લખેલા અક્ષરા એમ ભેળા લામાં મનાય છે. અડધા ભાગ અચડે, છિદ્રોવાળા હેાય છે તે ધમની શારા આદિ નસેા તથા તતુઐતે નીકળવા માટે હોય છે.
ખડ
છે.
છે,
- કપાળના હાડકાના બે ભાગ છે. બન્નેનુ જોડાણુ ચ લલાટ બને છે, ચહેરા-નાક અને આંખ આની સાથે સંબંધમા રહે છે. અને ઉપરના બે પાર્શ્વ અસ્થિ સાથે જોડાય છે.
# 1977 197
કલ્યાણુ : એપ્રીલ, ૧૯૬૧ : ૮૧૫
એ પાશ્વ અસ્થિ ચારસ છે, મસ્તકની ટચે બન્ને સધાય છે. પાછળના પશ્ચિમ અસ્થિ સાથે, આગળના લલાટ અસ્થિ સાથે અને નીચે લમણાના અસ્થિ સાથે જોડાય છે. આ દરેકના બાહ્ય ભાગ ઉંચા હાવાથી મસ્તકની દરેક બાજુ ટેકા જેવી લાંગે છે અંદર ધમનીને રહેવા માટે અંતરગાળ અને બાહ્યગાળ, ગટર જેવું હાય છે અને ચાર કિનારા અને ચાર ખૂણા હાય છે,
પશ્ચિમ અસ્થિ–પાછળના ભાગમાં આવેલું છે. મેચીના ઉપરના ભાગ સાથે જોડાએલું છે. અંર્ સાયીયાના આકારની રેખાએ છે. તેમાં રકતવાહીનીઓ વહે છે. નીચેના ભાગ કરાડના પેલા મણકા સાથે જોડાએલા છે.
4
લમણના અસ્થિ-કાનની ઇન્દ્રિયના અવયવા આ અસ્થિમાં હોય છે.
નાકનુ અસ્થિ. નાકના ઉપરના ભાગમાં સૂક્ષ્મ હલકું અને છિદ્રવાળુ હેાય છે. સુંધવાના તંતુ તેમાં થઇને નાકમાં જાય છે.
આવી રીતે ખાપરી દ્વારા મગજરૂપી રાજધાનીની ઉચ્ચ કક્ષાની રક્ષા થયેલી છે, ઉપરાંત આખા શરીરમાં રહેલા અંગઉપાંગામાં મગજ ઉચ્ચ સ્થાને હાવાથી તેને એક ભાગ જે લલાટ નામથી ખેાલાય છે, તેને જ તિલકથી સુશેાભિત કરવામાં આવે છે.
શરીરમાં વ્યાપી રહેલા વાત-પિત્ત ને ક પૈકી આલોચક અને સાધક, નામનાં પિત્તને વાસે મગજના અવયા સાથે છે, પિત્ત ઉષ્ણુ સ્વભાવવાળી બુદ્દિદાતા શકિત છે. ભેગા થએલા નિરુપયેાગી પદાનિા નાશ કરે છે. શરીરના અંગોપાંગા શિત અને ઉષ્ણ અનુભવી શકાય છે. પણ લલાટ તા સદાયે ઉષ્ણુ જ રહે છે, દિવસે કે રાત્રે, ઠંડકમાં કે ગસ્મીમાં કાર્પણ સમયે લલાટે સ્પર્શ કરા તે ઉષ્ણુ જ માલમ પડશે, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ એ ચારે ક્રુષાયા વાસ શરીરમાં રહેલા છે.
કપાળે ક્રોધ, ગળે માન, હૃદયે માયા જાણુ; આખા અંગે લાલ, એ કષાય વાસ પ્રમાણુ.
