________________
૮૪ : આરેાગ્ય અને ઉપચાર :
યાને ભેજુ આવેલુ છે. તે ધણું જ કિંમતી હોવાથી તેનાં રક્ષણ માટે આઠ હાડકાના સંધાણુથી બનેલી મજબુત ખાપરી નામની તીજોરીમાં રક્ષાએલું છે. ઉપર ચામડી, અગણિત વાળાથી સૌ ની શાભા અને ઠંડી ગરમી અને ભેજથી રક્ષણ થએલુ છે.
ખેચાર મણુ વજન ઝીલી શકે, એવી મજબુત અને ચેાતરફથી અંધ એવી ખેાપરીની પાલમાં મગજ બરાબર બેસતુ આવેલુ છે. મગજની સપાટી અનુસાર ખાપરીની જમીન છે. ત્રણ આચ્છાદન છે.
(૧) જાડું મજબુત પડ ખોપરીની અંદર ચેમેરી લાગેલું છે તે બાહ્યપડ, તેના એક કાંટા ભેજાના એ ભાગ કરે છે. આ પડમાં લેાહિને આવવાના માર્ગ છે.
(૨) ખીજું પડ જેને મધ્યાવરણ કહેવામાં આવે છે તે એવડું છે અને તેની પેાલમાં પ્રવાહિ રસ છે તે ઘેાડા ક્ષારયુકત પાણી જેવુ નિર્મળ છે.
(૩) ત્રીજું પડ મગજને લાગેલું હોય છે તે અંતર–પડ કહેવાય છે, મગજના પાષણ માટે પૂરતાં દ્રવ્યા લાહિ આદિનું ભ્રમણ કરતી નસોની જાળ આમાં પથરાએલી છે.
મગજની રચના ચાર ભાગાથી થયેલી છે (૧) મગજના મોટા ભાગ ઉપર છે. તેને માઢુ ભેજી કહેવામાં આવે છે. (૨) બીજો વિભાગ ખાપરીના પશ્ચિમ અસ્થિ ઉપર રહે છે, તેને નાનુ ભેજું કહેવામાં આવે છે. (૩) ત્રીજો ભાગ કરોડરજ્જુના દારડાથી જોડાએલા છે. (૪) ચેાથેા ભાગ નાના અને મેટા ભેજા વચ્ચે આવેલા છે. મેટા ભેજાના બે ભાગ તેને અગાળ કહેવામાં આવે છે. વચ્ચે પડદો છે અધગાળની સપાટી ઉપર કરચલીઓ પડેલી છે, બંને અગાળને જોડનાર ભાગ તળીએ છે. અધગાળની મધ્યમાં પેાલ છે. તેની અંદર એ ઢેરા છે. જેના ઉપર સ્પર્શી અને ગતિનેા આધાર છે. ભેજાની સપાટી ઉપર કરચલી [ગુંછળા] પડેલી છે જેનુ મગજ માટુ અને કરચલીની ગડીએ ઉંડી ગુછળાદાર, તેનુ ભેજી વધારે ખીલેલું હોય છે. આવા ભેજાવાળા માનવી
બુદ્ધિમાન, હુંશિયાર, ઉંડી વિચાર શકિતવાળા, ઘણી સ્મરણ શકિત ધરાવવાવાળા હોય છે. અને છીછરી ગડીઓવાળા માનવી અલ્પ બુદ્ધિવાળા હાય છે.
બાળક જન્મે તે વખતે ભેજાની સપાટી સાદી અને કરચલીની અસર માત્ર હાય છે, પણ જેમજેમ ઉંમર વધે તેમ તેમ આ ગડીએ વિકાસ પામી ઉંડી બને છે, વિદ્યાભ્યાસ કરતા બાળકોની મગજ થતિ બરાબર મજબુત બને તેવા આહારની ખાસ સંભાળ રાખવી જોઇએ, મગજના તળીએથી ખાર તંતુએ નિકળી આંખ, કાન, જીભ, ચહેરા આદિ ભાગો પર ફેલાઇ જાય છે. ભેજાની સપાટી ઉપર ભુરા રંગતા પદાર્થ અને અ ંદર શ્વેત રંગના પદાર્થ હોય છે. કરચલીએ ભૂરા પદાવાળી હોય છે.
(૨) પશ્ચિમ અસ્થિના નીચેના ભાગમાં નાનુ ભેજુ આવેલુ છે તે નારંગી જેવ ુ હાય છે તેના પશુ ખે ભાગ છે. આમાં પણ ગડીઓ હોય છે દેખાવ ઝાડ જેવા હોય છે.
(૩) સેતુ–કરાડના દાર સાથે એક ઈંચ લાંમા મગજના ભાગ છે તેના અગ્ર ભાગમાં એકમેકથી વિરૂદ્ધ દિશામાં જનારા તંતુએ આવેલા છે એટલે જમણી તરફના તંતુ ડાબી તરફ જાય છે. અને ડાબી બાજૂના જમણી તરફ જાય છે. જ્યારે જમણા ભાગને ઇજા થાય છે. ત્યારે ડાયુ અંગ, અને ડાબા ભાગને ઇજા થાય છે ત્યારે જમણું અંગ ખાટકાઇ, લકા આદિ દરÀ થાય છે.
(૪) લંબમજ્જા સેતુ અને કરોડરજ્જુની વચ્ચે ખેચીના ભાગ પર દોઢ ઇંચ લાંબે અંગુઠા જેવડા ચપટા ભાગ છે, અહીંથી કરોડરજ્જુમાં થઇને મગજના હુકમોના અમલ આખા શરીરમાં થાય છે. બુદ્ધિશાળી માનવીનાં ભેજાનું વજન આશરે ત્રણ શેર જેટલુ હાય છે. ત્રીસ વરસ સુધી ભેજાનું વજન વધે છે. હાથી અને મગર આ ખે વિરાટ પ્રાણી સિવાય સર્વ પ્રાણીઓ કરતાં માનવીનું ભેજી વજ્રનમાં વધારે હોય છે, મસ્તકની અંદર ભેજાના વિભાગની ફાટ, ભેજાના લાચા, પ્રવાહિ રસ, તંતુએ।
