________________
:૭૩૦ : : યોગદુ :
સ્વપ્ન-મન્ત્રત્રયેશાચ, સત્યનેઽમનાયતે 1 विद्वज्जनेऽविगान, सुप्रसिद्धमिद तथा || ४६ ||
સ્વપ્નના લાભને સૂચક જે મંત્ર સ્વપ્નમાં આવ્યે હાય તેના પ્રયાગ કરવાથી અને પોતાના શુયાયી
એ અવશ્ય યથાર્થ ફૂલપ્રદ અને જ છે, તેથીજ એ સ્વપ્ન યથાય છે.
સ્વપ્નમાં લાધેલ મંત્રના પ્રયોગથી વાંછિતફળ મળે છે, તેથીજ સ્વપ્ન સત્ય છે, આ વાત પંડિત સમાજમાં નિ:શંક પ્રસિદ્ધ છે. ૪૬
આ ‘ વ્યવહાર માત્ર ભૂતપ’ચનિર્મિત છે પણ આત્મહેતુક નથી' એમ નથી, આ વાત સમજાવતા ગ્રંથકાર મહર્ષિ જણાવે છે કેनह्येतद्भूतमात्रत्व-निमित्तं संगतं वचः । अयोगिनः समध्यक्षं, यन्नैवंविधगोचरम् ॥४७॥
આ સ્વદર્શીનાદિમાં આત્મા યા પરલેાક તત્ત્વ કારણભૂત નથી, પણ દૃશ્યભૂત જ કારણ છે, આ પ્રકારના મંતવ્યવાળું વચન યુક્તિયુક્ત નથી, કારણઅયાગિનું પ્રત્યક્ષ આવા અતીન્દ્રિય અને સ્પર્શનારૂ હેતુ નથી.
-
નાસ્તિક વગેરેનુ એવુ મતવ્ય છે કે-દેવતા નાદિમાં માત્ર ભૂતાજ કારણ છે. ભૂતાની વિશિષ્ટ વિકૃત્તિના સામેજ સ્વ×નાદિ થાય છે, પણુ કાઈ પરલેાક નામનું તત્ત્વ નથી જેમાં દેવાદિનું અસ્તિત્વ હાય.
તેઓનુ આ મંતવ્ય યુક્ત નથી કારણ એ છે કે- અર્વાચીન દૃષ્ટાએ અપેાગિએનું ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષ વિશિષ્ટ હેતું નથી. જે, સ્વમદર્શનાદિશ્ય અતીન્દ્રિય અથ`માત્ર ભૂતહેતુક છે, કિન્તુ દેવાનુગ્રહ યા મસઁપ્રયાગાદિ હેતુક નથી. આ પ્રકારે વિષયના નિર્ણય કરી શકે.
અર્થાત્ છદ્મસ્યાનું પ્રત્યક્ષ સીમિત હોય છે. કારણ—તે ઇંદ્રિયજન્ય હેાય છે. તે માત્ર વર્તમાનકાલીન નિયત અાઁ તેના વિષય બની શકતા નથી.
* જે જેનેા વિષય ન હેાય, તેના તે નિષેધ ન કરી શકે યા તેનું વિધાન પણ ન કરી શકે.' દેવતાદનાદિ અતીન્દ્રિય અથ છે, તેને છદ્મસ્થાનું પ્રત્યક્ષ વિષય ન કરી શકે. તેથી જ તે પ્રત્યક્ષ
એવું વિધાન ન જ કરી શકે કે- એ દેવદર્શનમાંદ માત્ર ભૂતહેતુકજ છે પણ દેવતાનુગ્રહાર્દિહેતુક નથી જ. તેજ તેના વિધાન યા નિષેધમાં સમથ મનાય. જે
તેના વિષય હોય છદ્મસ્થના પ્રત્યક્ષના અતીન્દ્રિય અથ વિષય જ નથી. તેથી જ તે તેને નિષેધ પણ ન કરી શકે અને તેનું વિધાન પણ ન જ કરી શકે.
છદ્મસ્યાનું પ્રત્યક્ષ તેા માત્ર પૃથ્વી, જલ આદિ રૂપ ભૂતાને જ વિષય કરી શકે છે, પણુ અતીન્દ્રિય અર્થાને વિષય કરી શકતુ નથી, તેથી જ તે દેવતાદિના વિધાન યા પ્રતિધમાં સમથ નથી.
આથી જ સિદ્ધુ થશે કે-સ્વમદનાદિમાં માત્ર ભૂતજ નિમિત્ત છે આ વચન અસંગત છે એ વાતને ગ્રંથકાર મહર્ષિ જણાવે છે કેप्रलापमात्रं च वचो, यदप्रत्यक्षपूर्वकम् । यथेहाप्सरसः स्वर्गे, माझे चानन्द उत्तमः || ४८||
સાચે જ તેએનું વચન પણ પ્રલાપમાત્રજ પુરવાર થશે. જે પ્રત્યક્ષ નહિ હોવા છતાં સ્વČમાં ‘અપ્સરા’ આદિ માને છે અને મેક્ષમાં ‘આનંદ' માને છે.
પ્રત્યક્ષસિદ્ધ નહિ છતાં અસર્વજ્ઞાદિ મીમાંસક વગેરે મેનકા-રંભાદિ અપ્સરાએ સ્વર્ગીમાં છે અને મોક્ષમાં સર્વાતિશાયી આનંદ છે આવું માને છે. તે અન`ક જ છે.
કારણ-જેમ સદ્ન સાક્ષાત્ દૃષ્ટ નિહ હોઇ તેએ નથી માનતા તેમ અપ્સરા આદિ યા મેાક્ષગત. આનંદાદિòય માનવા ન જોઇએ. આમ છતાં સર્વતે નહિ માનતા, સ્વર્ગમાં અપ્સરા આદિને માને અને મેક્ષમાં આન ંદને માને, તે તે પ્રક્ષાપ જ છેભ્રમજ છે. એજ રીતે નાસ્તિક પણ દેવાદિના અપલાપ કરે તે પણ નિરક જ છે, ૪૮
આ રીતે પરલેાક સંશયવાદી નાસ્તિક અને અસ નવાદી મીમાંસક નિરુત્તર બની ગયા · છતાં તે એમ કહેવાની હામ ભીડે કે બેશક ! અપ્સરા આદિ વિષયક સાક્ષાત્ પ્રત્યક્ષ નથી પણ યાગિને તે અવશ્ય તેવુ પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે તેથી સ્વર્ગાદિને યા અપ્સરાદિને નિણૅય થઇ શકશે.
