Kalpasutra Part 02 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 129

ટીકાને અર્થ–ઇન્દ્રભૂતિની દીક્ષા પછી સઘળી વિદ્યાઓમાં નિપુણ અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણે ઈદ્રભૂતિના જે વિચાર કર્યો કે વાત જરૂર સાચી છે કે તે મહાવીર એક મહાન ઈન્દ્રજાળી લાગે છે. તેણે મારા ભાઈ ઈનદ્રભૂતિને પણ ઠગી લીધો. હવે હું જાઉં છું અને અસર્વજ્ઞ હોવા છતાં પણ પિતાને સર્વજ્ઞ સમજનાર માયાવીને પરાસ્ત કરીને માયાથી ઠગાએલા મારા ભાઈને પાછો લાવીને જ જંપીશ આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને તે અગ્નિભૂતિ પિતાના પાંચ શિષ્યની સાથે અભિમાનપૂર્વક ભગવાનની પાસે ગયા.
ભગવાને અગ્નિભૂતિને તેના નામથી સંબોધન કરીને તથા તેમના હદયમાં રહેલા સંદેહને જાહેર કર્યો. ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું હે અગ્નિભૂતિ ! તમારા મનમાં કર્મના વિષયમાં સંદેહ રહે છે કે કેમ છે કે નથી? વેદનું વચન છે કે “gg gવે U" સર્વે અમૂર્ત વર્ગ માથ” આ વાકયનો આશય એ છે કે આ જે વર્તમાન છે, જે ભૂત છે અને જે ભાવી છે, તે બધી વસ્તુ પુરુષ (આત્મા)જ છે. “gu’ શબ્દની પાછળ વપરાયેલ “ (૪) કર્મ આદિ વસ્તુઓનો નિષેધ કરવાને માટે છે. તેથી તાત્પર્ય એ નીકળ્યું કે પુરુષના સિવાય કઈ પણ વસ્તુ નથી. ઈત્યાદિ વેદવચન પ્રમાણે જે થયું, જે છે અને જે થશે, બધી વસ્તુ આત્મા જ છે. આત્માથી ભિન્ન બીજે કઈ પદાર્થ નથી. તેથી કમનું પણ અસ્તિત્વ નથી. કમ હોત તો પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી તેની પ્રતીતિ થાત, પણ પ્રત્યક્ષ આદિ કઈ પણ પ્રમાણથી કમની પ્રતીતિ થતી નથી. છતાં પણ કદાચ કમનું અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે તે મૂર્ત કર્મની સાથે અમૂર્ત જીવને સંબંધ કેવી રીતે હોઈ શકે? મૂત અને અમૂર્તિને અન્ય સંબંધ સંભવી શકે નહી. તદુપરાંત અમત આત્માને મૂર્ત ઉપઘાત-નરક-નિગોદ આદિ ગતિઓમાં લઈ જઈને પીડા પહોંચાડવી અને અનુગ્રહ -સ્વગ આદિ ગતિમાં પહોંચાડીને સુખને ઉપભોગ કરાવવો તે કેવી રીતે હોઈ શકે? એ સંભવિત નથી કે મૂત અને અમૂર્તમાંથી એક ઉપઘાત્ય હોય અને બીજું તેનું ઉપઘાતક હોય તથા એક અનુગ્રાહ્ય હોય અને બીજુ અનુગ્રાહક હોય. આ વિષે દષ્ટાંત આપે છે કે,-જેમ આકાશ તલવાર આદિ દ્વારા કાપી શકાતું નથી તેમજ શ્રીખંડ ચંદનાદિના લેપથી લેપી શકાતું નથી. આ પ્રમાણે અગ્નિભૂતિના મનોગત સંશયનું સમર્થન કરીને તેનું નિરાકરણ કરવાને માટે કહે છેહે અગ્નિભૂતિ, તમારે આ મત મિસ્યા છે. કારણ કે સર્વસ, કમને પ્રત્યક્ષથી જુએ છે, જેમ ઘટ પટ આદિને અથવા હથેલીમાં રાખેલ આમળાને જુએ છે. અ૯પણ પુરુષ જીવની ગતિ આદિની વિલક્ષણતાને જોઈને અનુમાન પ્રમાણુથી કમને જાણે છે. અનુમાનને પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે-જીવ કર્મથી યુક્ત છે, કારણ કે તેમની ગતિમાં વિચિત્રતા દેખાય છે. તથા કર્મની વિચિત્રતા–ભિન્નતાને કારણે જ, વિચિત્રકર્મવાળા પ્રાણીઓનાં સુખ-દુઃખ આદિ વિચિત્ર ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે કઈ જીવ રાજા થાય છે, કાઈ ઘેડો થાય છે, અને કોઈ હાથી થાય છે. ઘેડો કે હાથી થઈને રાજાનું વાહન બને છે, કોઈ જીવ તે રાજાને પાયદળ સૈનિક થાય છે અને કોઈ તેને છત્રધારક-તેના પર છત્ર ધારણ કરાવનાર થાય છે. એ જ પ્રમાણે કોઈ જીવ ભૂખથી પીડાય છે, જે પિતાના કમની વિચિત્રતાને કારણે દિવસ અને રાત ભીખને માટે ભટકે છે તે પણ ભીખમાં કંઈ પામતો નથી તથા એક જ સમયે વ્યાપાર કરનાર વહાણુમાં સફર કરતા વેપારીઓમાંથી એક સકુશળ સમુદ્રપાર કરે છે અને બીજે સમુદ્રમાં જ ડૂબી જાય છે. એ બધા વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ કમ જ છે, કર્મના સિવાય બીજું કંઈ પણું લાગતું નથી.
શંકા-પૂર્વોકત વિચિત્ર કાર્ય સ્વભાવથી જ થાય છે તેથી મને તેનું કારણ માનવું તે વ્યર્થ છે.
સમાધાન-તમે સ્વભાવને વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ કહે છે તો બતાવો કે સ્વભાવ શું છે? તે કઈ વસ્તુ છે કે અવસ્તુ? જે વસ્તુ હોય તેનાથી કાર્યોની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. જે વસ્તુ હોય તે મૂત” છે કે અમૂર્ત ? જે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૨