Jain Tattvagyan

Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan

Page 9

प्रकरण १
सहा द्रव्ये
(१) द्रव्य अथवा सत् जैन दर्शनात “द्रव्य” हे अंतिम सत्य तत्त्व आहे. या द्रव्य शब्दाला समानार्थक म्हणून सत्, तत्त्व, अर्थ, पदार्थ, वस्तु इत्यादि शब्द वापरलेले जैन ग्रंथांत आढळतात. हे द्रव्य म्हणजे काय ? याचे उत्तर असे :- सत् / अस्तित्व हे द्रव्याचे स्वरूप आहे. अस्तित्व अथवा सत्ता म्हणजेच द्रव्य आहे आणि हे द्रव्य स्वभावसिद्ध/स्वत:सिद्ध, अनादि आणि अनंत असे सत्तत्त्व आहे (प्रवचनसार, ९८ ; पंचाध्यायी, १०८)
सत् हे उत्पत्ति, स्थिति आणि लय यांनी युक्त आहे आणि सत् म्हणजेच द्रव्य असल्यामुळे द्रव्य हे सुद्धा उत्पाद/ उत्पत्ति, स्थिति आणि नाश यांनी युक्त आहे. याचा अर्थ असा :- द्रव्यामध्ये काही घटक नित्य असतात, तर त्यातील काही घटकांचा उत्पाद व नाश होत असतो. प्रत्येक क्षणाक्षणाला द्रव्यामध्ये उत्पत्ति, नाश/लय आणि ध्रौव्य/नित्यत्व/ स्थिति हे असतातच. प्रत्येक वस्तूमध्ये काही भाग कायमचा म्हणजे नित्य, न बदलणारा असतो, तर प्रत्येक क्षणी त्या वस्तूतील/द्रव्यातील काही भाग नष्ट होत असतात, तर काही नवीन भाग उदयास येत असतात. याचा अर्थ असा की द्रव्य हे स्वत:चा नित्य स्वभाव न सोडता (अपरिच्चत्त-सहावेण । प्रवचनसार, ९५), ते काही भाग गमावते तर काही नवीन भागांनी युक्त होते. उदा. माती या पदार्थापासून ओला मातीचा गोळा बनतो ; त्यापासून घडे, बोळकी,खेळणी इत्यादि तयार केले जातात. मातीच्या गोळ्याचा नाश झाला आणि घडे इत्यादि तयार झाले. पण तेथे मातीपण तसेच रहाते. सोन्यापासून झालेले दागिने मोडले आणि नवीन तयार केले, तरी सुवर्णत्व हे कायमच रहाते. याचा असा की द्रव्य हे स्वत:चे द्रव्यत्व न सोडता, ते अनेक अवस्थांतून जात असते. द्रव्याच्या या अवस्था येणाऱ्या-जाणाऱ्या, बदलणाऱ्या असतात. द्रव्याच्या या बदलणाऱ्या अवस्थांना पर्याय अथवा पर्यय असे म्हणतात. द्रव्य हे द्रव्य या दृष्टीने ध्रुव/नित्य असते तरी पर्याय या दृष्टीने त्यामध्ये उत्पत्ति आणि नाशं संभवतात. ही गोष्ट लक्षात घेऊन वस्तु ही द्रव्य आणि पर्याय यांनी युक्त असते असे म्हटले जाते. म्हणजे द्रव्य हे द्रव्य या दृष्टीने नित्य/शाश्वत असते, तर ते पर्यायांच्या दृष्टिकोनातून अनित्य, अशाश्वत, बदलणारे असते.
वर वर्णिलेले द्रव्याचे स्वरूप हे गुण आणि पर्याय असे शब्द वापरूनही व्यक्त केले जाते आणि गुण व पर्याय यांनी युक्त असणारे ते 'द्रव्य' अशी द्रव्याची व्याख्या दिली जाते. द्रव्याचे काही गुण असे असतात की ते कधीही बदलत नाहीत ; त्यांना उत्पत्ति वा नाश नाही. उदा. सोन्याचे सुवर्णत्व. याउलट द्रव्याचे पर्याय (=अवस्था) यांना उत्पत्तिआणि नाश असतात, ते बदलत असतात. उदा. सोन्याचे नवीन नवीन अलंकार. द्रव्याचे गुण त्या द्रव्यामध्ये नित्य असतात. ते द्रव्याशी सह-अस्तित्व असणारे, द्रव्यात सतत उपस्थित असणारे असतात ; याउलट पर्याय हे द्रव्यात क्रमाने येतात आणि नष्ट होतात. पर्याय हे बदलत असले तरी द्रव्याचे नित्य असणारे गुण हे मात्र बदलत नाहीत. याचा अर्थ असा की आदि-रहित आणि अंत-रहित अशा द्रव्यामध्ये क्षणोक्षणी पर्याय येतात आणि जातात, पण द्रव्याचे नित्य असणारे गण हे मात्र बदलत नाहीत.१३ याचा आणखी एक अर्थ असा होतो की गणाशिवाय द्रव्य असू शकत नाही ; तसेच पर्यायाशिवायही५ द्रव्य असू शकत नाही.
(२) द्रव्याचे सहा प्रकार द्रव्य या अंतिम सत् तत्त्वाचे दोन मूलभूत प्रकार आहेत. ते म्हणजे जीव आणि अजीव होत. चेतना हा जीवाचा स्वभाव/स्वरूप आहे. जीव हे चेतने द्रव्य आहे. जीव या द्रव्याच्या उलट स्वभावाचे अजीव द्रव्य आहे. म्हणून चेतनेचा अभाव असणारे असे अजीव द्रव्य आहे. अजीव द्रव्य हे अचेतन आहे. जीव आणि अजीव या दोन द्रव्यांनी हा अनादि आणि अनंत असा लोक (=जग) भरलेला आहे. अजीव या वर्गात आकाश, धर्म, अधर्म आणि पुद्गल अशी द्रव्ये आहेत. हे चार प्रकारचे अजीव द्रव्याचे प्रकार आणि जीव हे द्रव्य यांना अस्तिकाय असे म्हणतात. साहजिकच पाच