________________
(७) पुद्गल पुद्गल हे अजीव द्रव्य म्हणजे जड अचेतन द्रव्य (matter) आहे. पुद्गल या शब्दाचे स्पष्टीकरण असे आहे :परिणाम-भेदांनी एकत्र येणे (पूरण) आणि पुन: वेगळे होणे (गलन), हे गुण ज्यामध्ये आहेत, ते म्हणजे पुद्गल पुद्गल हे द्रव्य रूप असणारे अथवा रूपाने युक्त आहे. म्हणजेच पुद्गले द्रव्य हे मूर्त आहे. मूर्त असणे म्हणजे रूप, रस, गंध आणि स्पर्श या गुणांनी युक्त असणे होय. म्हणजेच पुद्गल या द्रव्याचे ठिकाणी रूप, रस, गंध आणि स्पर्श हे गुण असतात. पुद्गल द्रव्य हे सूक्ष्म अवस्थेत असो अथवा स्थूल अवस्थेत असो, त्याचे ठायी हे चार गुण असतातच.
पुद्गल द्रव्य हे मुख्यत: दोन प्रकारचे आहे. (१) अणु/परमाणु आणि (२) स्कंध. म्हणजे पुद्गल द्रव्य हे अणुरूपात/परमाणुरूपात असते अथवा ते स्कंधरूपात असते. पुद्गल परमाणूंच्या संयोगाने म्हणजे एकत्र येण्याने स्क सिद्ध होतात. या जगातील सर्व अचेतन जड वस्तु या पुद्गल परमाणूंच्या स्कंधामुळे बनलेल्या आहेत. निराळ्या शब्दा सांगायचे झाल्यास, विश्वाच्या घडणीत जैन दर्शन हे परमाणु-कारण-वाद मानते.
परमाणु हा पुद्गलाचा लहानात लहान आणि अविभाज्य एकक (unit) आहे. हा परमाणु नित्य/शाश्वत असून, तो रूप, रस, गंध व स्पर्श या चारही गुणांनी युक्त आहे (तत्त्वार्थसूत्र, ५.२३). याचा अर्थ असा की सर्व पुद्गल माणू हे एकाच स्वभावाचे, एकजिनसी म्हणजे सजातीय आहेत आणि हे परमाणु स्वत:च्या परिणाम-भेदांनी पृथ्वी, जल, तेज आणि वायु या चार? महाभूतांत परिणत होतात. “एकत्र येणे” आणि “विभक्त होणे' हे पुद्गलाचे गुण पुद्गल - परमाणूत असतातच. त्यामुळे ते आपणहून एकत्र येतात अथवा वेगळे होतात. पुद्गल-परमाणूंना एकत्र आणण्यास कोणत्याही चेतन शक्तीची आवश्यकता नाही. पुद्गल-परमाणूंच्या एकत्र येण्याने संघात अथवा स्कंध सिद्ध होतात. दोन परमाणूंच्या एकत्र येण्याने द्विप्रदेशी स्कंध, याप्रमाणे चढत्या क्रमाने अनंत-प्रदेशी स्कंधे बनतात. हे स्कंध पृथ्वी, जल, तेज आणि वायु५ या चार महाभूतांपासून ते थेट इतर सर्व जड/अचेतन पदार्थांपर्यंत सिद्ध होतात. इंद्रियांकडून भोगले जाणारे पदार्थ, इंद्रिये, शरीर, मन इत्यादि जे जे काही मूर्त आहे ते ते सर्व पुद्गल आहे.
लोकाकाशात समाविष्ट असणाऱ्या विश्वाला “लोक" अशी संज्ञा जैन दर्शन देते. हे विश्व म्हणजे महास्कंध आहे. या विश्वाच्या आकाराबद्दल जैनांचे म्हणणे लक्षणीय आहे :- एखादा पुरुष आपले दोन्ही हात दोन बाजूंनी करेवर ठेवून, दोन पाय आडवे पसरून जर उभा राहिला तर त्याचा आकार जसा दिसेल तसा या विश्वाचा/लोकाचा आकार आहे. “दोनों पैर फैलाकर कमरपर दोनों हात दोनों ओर रखकर खडे हुए पुरुष का जैसा आकार होतहै वैसा ही लोक का आकार होता है ।'' किंवा :- “पूर्व-पश्चिम की ओर से लोक का आकार कटिपर दोनों हात रखकर और पैरोंको फैलाकर खडे मनुष्य के आकारसा प्रतीत होता है ।” हा लोकाचा आकार पुढीलप्रमाणे दाखविला जातो -
अलोकाकाश
अलोकाकाश
अलोकाकाश
अलोकाकाश
अलोकाकाश
अलोकाकाश
या संदर्भात एक दोन गोष्टी येथेच सांगणे अप्रस्तुत होणार नाही :-(१) विश्वातील सर्वच पदार्थ गोल वा
