________________
प्रकरण ३ अनेकान्तवाद, नयवाद आणि स्यावाद
विभाग (अ)
जैन दर्शनात लोक (=विश्व) हा सहा द्रव्यांनी युक्त आहे. प्रत्येक द्रव्य हे अंतिम सत्य तत्त्व आहे. अंतिम सत्य असणारे हे द्रव्य अर्थ, पदार्थ, सत्, वस्तु, तत्त्व इत्यादि पर्यायवाचक शब्दांनी निर्दिष्ट केलेले जैन ग्रंथात आढळे हे द्रव्य एकाच स्वभावाचे नसून ते अनेकस्वभावी म्हणजे अनेकान्त आहे.
(१) अनेकान्तवाद द्रव्य हे सत् या स्वरूपाचे आहे. सत् हे उत्पाद, व्यय आणि ध्रौव्य/नित्यत्व या गुणांनी युक्त आहे. साहजिकच सत् हे स्वरूप असणारे द्रव्य हे सुद्धा उत्पत्ति, नाश आणि नित्यत्व यांनी युक्त असते. या म्हणण्याचा अर्थ असा :- द्रव्याचा काही भाग हा ध्रुव/नित्य/सततचा असतो. तथापि हे द्रव्य निरनिराळ्या अवस्थांतून जात असते. या अवस्थांना पर्याय असे नाव दिलेले आहे. या अवस्था (=पर्याय) सातत्याने बदलत असतात. काही पर्याय नवीनपणे उत्पन्न होतात आणि काही पर्याय नष्ट होत असतात. म्हणजे द्रव्याचा स्थिर भाग सोडल्यास, पर्याय हे सतत बदलत रहातात.
द्रव्यामध्ये सतत टिकून रहाण्यारा जो नित्य भाग आहे त्याला कधी कधी गुण असे नाव दिले जाते आणि सतत बदलणाऱ्या भागांना पर्याय असे म्हटले जाते. गुण हे नित्य असल्यामुळे ते द्रव्यात सहभू अथवा सतत उपस्थित (अन्वयी) असतात, ते बदलत नाहीत. पर्याय मात्र सतत बदलत रहातात. हे लक्षात घेऊन, “गुण आणि पर्याय यांनी युक्त असते ते द्रव्य” अशी द्रव्याची व्याख्या केली जाते. या व्याख्येनुसार द्रव्य हे गुण व पर्याय यांनी युक्त असल्यामुळे द्रव्य हे गुण आणि पर्याय यांच्याशिवाय असूच शकत नाही (तत्त्वार्थसार, ३.११-१२). आणखी असे :- द्रव्याचे घटक असणारे हे गुण आणि पर्याय अनंत असू शकतात.
द्रव्य हे अनंत गुण आणि पर्याय यांनी युक्त असते म्हणजेच द्रव्य हे परस्पर-विरोधी गुणांनीही युक्त असू शकते. उदा. घट मातीचा आहे, या अर्थाने तो सत् आहे. तर तो सोन्याचा नाही या अर्थाने तो असत् आहे. याचा अर्थसा होतो की द्रव्य हे परस्पर-विरोधी शब्द वापरूनही सांगता येते. जसे :- द्रव्य/सत्/वस्तु ही सत्-असत्, भावाभावात्मक, भिन्न-अभिन्न, नित्य-अनित्य, एक-अनेक, वाच्य-अवाच्य, सामान्य-विशेष इत्यादि आहे असे म्हणण्यात अडचण नाही. प्रत्येक वस्तूला अनंत/अनेक धर्म आहेत ; कारण ती वस्तु ही उत्पत्ति, नाश आणि नित्यत्व या धर्मांनी युक्त आहे आणि ती तशी असल्यामुळेच ती अनंत धर्मांनी युक्त होते आणि वस्तु ही अनेक धर्मांनी युक्त असल्यामुळे ती अनेकान्त आहे असे म्हटले जाते. अशाप्रकारे द्रव्य/वस्तु याच्या व्याख्येवरूनच जैन दर्शनातील अंतिम तत्त्व हे अनेकान्त आहे हे स्पष्ट होते.
(२) नयवाद हे जग अनंत अनेकान्तात्मक वस्तूंनी भरलेले आहे. या जगात अनेक चेतन जीव वावरत आहेत. साहजिकच त्या जीवांना अनेकान्त वस्तु या ज्ञेय म्हणजे ज्ञानाचा विषय आहेत.
जैन दर्शनात जीव हे मुख्यत: दोन प्रकारचे आहेत. ते म्हणजे संसारी (=संसारात बद्ध असणारे) आणि मुक्त (=कर्मांच्या नाशाने संसारातून सुटलेले). या मुक्त जीवांना जिन, अर्हत्, सिद्ध इत्यादि नावे दिली जातात. आतहे जीव मुक्त झाले आहेत याचा आणखी अर्थ असा आहे की त्यांना आपले मूळचे सत्य स्वरूप प्राप्त झाले आहे. जीवाचे मूळ स्वरूप हे अनंत/केवल ज्ञान, दर्शन, सुख आणि वीर्य या गुणांनी युक्त असते. मुक्त जीवांना हे आपले मूळ स्वरूपात झालेले असते ; कारण ते गुण झाकणाऱ्या सर्व कर्मांचा नाश त्यांनी केलेला असतो. आता त्यांच्याजवळ अनंत/केल ज्ञान असल्याने त्यांना सर्व पदार्थांचे साक्षात्/प्रत्यक्ष ज्ञान होत असते.
