________________
निषेध करावयाचा नाही हे स्पष्ट होते.
तसेच :- प्रत्येक भंगात सांगितलेला धर्म हा त्या भंगापुरता मुख्य आहे व इतर धर्म हे गौण आहेत, हे स्यात शब्दामुळे स्पष्ट होते.
एव शब्दाचा अर्थ आणि उपयोग
सप्तभंगीतील प्रत्येक भंगात सांगितलेला धर्म हा विशिष्ट द्रव्य, भाव, क्षेत्र आणि काल यांच्या संदर्भात आहे, हे “एव” या अव्ययाने निश्चितपणाने सांगितले जाते. म्हणजेच भंगातील धर्माचा संदर्भ निश्चितपणे दाखविण्याचे कार्य “एव” शब्दाने होते. साहजिकच त्या संदर्भात विरूद्ध धर्माचा निषेध " एव" मुळे अभिप्रेत आहे. तसेच एखाद्या भंगातील धर्म हा त्यातील उद्देश्याचा एक सहभागी (concomitant) म्हणजेच आवश्यक धर्म आहे ही निश्चितताही " एव” ने सूचित होते.
विभाग (क) सात भंगांचा सम्यगर्थ
सप्तभंगीतील सात भंगांचे स्वतंत्रपणे विवेचन करण्यापूर्वी त्या सातांचा सम्यगर्भ (port) आता संक्षेपाने सांगितला आहे. प्रथम भंगात स्व-द्रव्य, स्व-भाव (वा स्वरूप), स्व-क्षेत्र आणि स्व-काल या चतुर्विध मर्यादांमध्ये उद्देश्याविषयी एखाद्या धर्माचे अस्तिवचन केलेले असते. दुसऱ्या भंगात पर- द्रव्य, पर-भाव (वा परस्वरूप), पर - क्षेत्र आणि पर-काल या चार मर्यादांत त्याच उद्देश्याच्या पहिल्या भंगात कथन केलेल्या धर्माचा निषेध केला जातो. हेच अस्ति-व नास्ति-वचन यांचा क्रमाने विचार केल्यास, तृतीय भंगातील त्या धर्माचा क्रमिक विधि व निषेध प्राप्त होतो. जरत्या अस्तिवचन आणि नास्तिवचन यांचा एकदम / एकाच वेळी विचार केला, तर त्या वस्तूचे स्वरूप भाषेच्या साहाय्याने व्यक्त करता येत नाही ; म्हणून चौथ्या भंगात अवक्तव्यत्व असते. उरलेले पाच ते सात भंग हे संयोगात्मक असल्यामु, पाचव्या भंगात प्रथम व चतुर्थ भंगातील धर्मांची सहोपस्थिति असते. सहाव्या भंगात दुसऱ्या व चौथ्या भंगातील धर्मांची सहोपस्थिति असते आणि सातव्या भंगात तिसऱ्या आणि चौथ्या भंगातील धर्मांची सहोपस्थिति असते.
आणखी असे :- प्रथम भंगात सत्त्व या धर्माची प्राधान्याने प्रचीति येते. द्वितीय भंगात असत्त्वाची मुख्य प्रचीति असते. तृतीय भंगात क्रमाने सत्त्व आणि असत्त्व यांची प्रचीती असते. चौथ्या भंगात अवक्तव्यत्वाची मुख्य प्रचीत असते. पाचव्या भंगात सत्त्वविशिष्ट अवक्तव्यत्वाची प्रधान प्रचीति असते. सहाव्या भंगात असत्त्व-विशिष्ट अवक्तव्यत्वाची मुख्य प्रचीत असते आणि सातव्या भंगात सत्त्व-असत्त्व - विशिष्ट अशा अवक्तव्यत्वाची प्रचीती मुख्य असते.
तसेच :- प्रत्येक भंगात प्रधानपणे सांगितलेला धर्म आहेच, आणि इतर भंगांत सांगितलेले धर्म हे गौणरूपाने आहेतच ; इतर भंगांत सांगितलेल्या धर्मांचा निषेध मात्र नाही. उदा. प्रथम भंगात 'सत्त्व' धर्म प्रधान आहे आणि 'असत्त्व' इत्यादि धर्म गौणपणे अभिप्रेत आहेत.
आता यापुढे प्रत्येक भंगाचा स्वतंत्रमणे विचार केलेला आहे.
प्रथम भंग
एखाद्या वस्तूच्या बाबतीत प्रथम भंगाची मांडणी अशी होईल :- स्याद् अस्ति एव घटः । (सापेक्षतेने घट आहेच). या भंगाची वैशिष्ट्ये अशी :- (१) प्रथम भंग हा अस्ति-वाची असून तो भावात्मक (positive) धर्माचे विधान करतो. उदा. घटाच्या बाबतीत त्याच्या अस्तित्वाचे विधान पहिल्या भंगात आहे. या भंगात अस्तित्वाला प्राधान्य असले तरी इतर धर्मांचा निषेध मात्र अभिप्रेत नाही, तर इतर धर्म हे गौणपणे अभिप्रेत आहेतच. (२) अनेकान्त वस्तूंच्या बाबतीत ऐकांतिक विधान शक्य नसते. त्यामुळे या पहिल्या भंगात सांगितलेले घटाचे अस्तित्व हे ऐकंतिक नसून, , ते विशिष्ट संदर्भात अथवा मर्यादांत सत्य आहे. घटाचे अस्तित्व हे त्याचे स्वत: चे द्रव्य, स्वभाव, स्वक्षेत्र अ
