________________
स्वकाल या मर्यादांत सत्य आहे. घट हा स्वत:च्या द्रव्याने, स्वत:च्या रूपात, स्वत:चे स्थानी आणि स्वत:चे काली आहे. म्हणजे असे :- (मातीचा) घट हा स्वत:चे द्रव्य जे माती त्या दृष्टीने आहे (तो सोन्याचा घट नाही). तो घट स्वत:चा आकार, रंग इत्यादि रूपात आहे (तो इतर आकार, रंग असणाऱ्या घटांच्या अथवा वस्तूंच्या रूपात नाही) हा मातीचा घट खोलीत असल्यास तो स्वत:च्या क्षेत्रात/स्थानात आहे (खोलीच्या बाहेर अथवा अन्य खोलीत नाही). सध्या वर्तमानकाळी घट असल्यास तो स्वकाली-स्वत:च्या वर्तमानकाळात - आहे (तो भूतकाळ आणि भविष्यकाळ यांत नाही). अशाप्रकारे स्वद्रव्य इत्यादि चार मर्यादांनी युक्त असलेला मातीचा घट आहे, त्याचा निषेध करता येत्साही. म्हणून हा प्रथम भंग सत्य आहे. (स्यात् आणि एव यांचे कार्य यापूर्वी सांगितलेले आहेच.)
द्वितीय भंग स्यात् नास्ति एव घट: । (सापेक्षतेने घट नाहीच). हा भंग नास्ति-वाची असून तो उद्देश्याचे बाबतीत, पहिल्या भंगात सांगितलेल्या धर्माचा निषेध करतो. नास्ति-वचन हे जरी अस्ति-वचनावर अवलंबून असते, तरी ते स्वतंत्रपणे सांगितले म्हणजे स्पष्ट होते. म्हणून निषेध अथवा नास्तिवचन दर्शविण्यास दुसरा भंग आवश्यक ठरतो. पहिल्या भाप्त ज्या धर्माचे अस्तिवचन सांगितले आहे त्याचाच निषेध या दुसऱ्या भंगात आहे. जसे :- या भंगात घटाच्या अस्तित्वान निषेध आहे.
___ या दुसऱ्या भंगात निषेधाला प्राधान्य आहे. तरीसुद्धा उद्देश्याच्या इतर धर्मांचा निषेध अभिप्रेत नाही. तर इतर धर्म हे गौणपणाने अभिप्रेत आहेत. ____ या दुसऱ्या भंगातील नास्तिवचन हे पर-द्रव्य, पर-क्षेत्र, पर-रूप आणि पर-काल या चार मर्यादांत आहे. म्हणजे असे :- पहिल्या भंगातील मातीचा घट हा सुवर्ण घट, इत्यादि पर वस्तूच्या दृष्टिकोनातून नाही. मातीच्याघटाचे हे नास्तिवचन काल्पनिक मात्र नाही ; कारण त्याचा अस्तित्वाप्रमाणे स्वतंत्र अनुभव येतो. म्हणून नास्तित्व हा स्वतंत्र धर्म आहे. जर निषेध नसेल तर दोन वस्तूंमधील भिन्नता/वेगळेपणा दाखविता येणार नाही. उदा. घट हा पट नाही असम निषेध केल्याशिवाय घट आणि पट यांचे भिन्नत्व स्पष्ट होणार नाही. आता ही भिन्नता सत्य असल्याने, भिन्नत्व दाखविणारा निषेध वा नास्तिवचन हे सत्य असते.
प्रथम आणि द्वितीय भंग :- अधिक विचार पहिला भंग हा स्वद्रव्य इत्यादि चार मर्यादांत घटाचे अस्तित्व सांगतो. तर दुसरा भंग हा त्याच घटाचे परद्रव्य इत्यादि मर्यादांत नास्तित्व दाखवितो. घटाच्या या मर्यादित अस्तित्वाचा जर निषेध केला नाही तर घट म्हणजे सर्ववस्तु असा अर्थ होऊ लागेल. तसेच घटाचे नास्तित्व जर मर्यादित नसेल तर घटही नाही असे होऊन अभाव-प्रसंग उद्भवेल. या दोन आपत्ति टाळण्यास विशिष्ट मर्यादांत घट सत् आहे आणि सत् नाही हे सांगावे लागते. म्हणून या दोन्ही भंगांची आवश्यकता आहे.
जैन दर्शनात, द्रव्य हे सदसदात्मक अथवा भावाभावात्मक असल्यामुळे केवळ अस्तिवचन अथवा नास्तिवचन हे त्या द्रव्याचे आवश्यक ते ज्ञान देऊ शकत नाही. म्हणून अस्तित्व आणि नास्तित्व सांगणाऱ्या या दोन भंगांची आवश्यक्ता आहे.
आता अस्तिवचनात नास्तिवचन आणि नास्तिवचनात अस्तिवचन हे जरी अध्याहृत असतात, तरी हे दोन भंग एकच नव्हेत. कारण अस्तित्व आणि नास्तित्व हे दोन स्वतंत्र धर्म असल्यामुळे, ते व्यक्त करणारे हे दोन भंग स्वतंत्र आहेत. अस्तित्व आणि नास्तित्व हे स्वद्रव्य इत्यादींवर आणि परद्रव्य इत्यादींवर अवलंबून असल्याने सत्त्व आणि असत्त्व हे धर्म भिन्न आहेत. तसेच सत्त्व आणि असत्त्व हे भिन्न निमित्तांवर/कारणांवर अवलंबून असल्याने, ते एकाचे वस्तूच्या ठिकाणीही परस्परविरोधी होत नाहीत.
