________________
तृतीय आणि चतुर्थ भंग यातील भेद
जरी तृतीय आणि चतुर्थ भंगात सत्त्व आणि असत्त्व हे दोन धर्म आहेत तरी त्यात भेद आहे तो असा :- तृतीय भंगात अस्तिवचन आणि नास्तिवचन हे क्रमिक आहेत. त्यात वस्तूबद्दल अस्तित्व आणि नास्तित्व यांचा क्रमाने विचार करून त्याचा भाषेत आविष्कार केला आहे. परंतु चतुर्थ भंगात अस्तित्व आणि नास्तित्व यांचा विचार एकाच वेळी ला आहे. त्यामुळे वस्तु अवक्तव्य झाली आहे..
आणखी असे :- तृतीय भंगात सांगितलेल्या अस्तित्व आणि नास्तित्व या धर्मापेक्षा चतुर्थ भंगातील अवक्तव्यत्व हा धर्म भिन्न आहे. तसेच तृतीय भंगात अस्तित्व आणि नास्तित्व या दोहोंनाही प्राधान्य आहे तर चतुर्थ भंगात अवक्यान्व या धर्माला प्राधान्य" आहे.
आता यापुढे पाच ते सात या भंगांची चर्चा केली आहे. हे पाच ते सात भंग पूर्वीच्या भंगांचे संयोगरूप असलमे त्यांची चर्चा फार विस्ताराने करण्याची जरुरी नाही.
पंचम भंग
स्याद् अस्त्येव स्याद् अवक्तव्य एव घटः । (सापेक्षतेने घट आहे आणि सापेक्षतेने तो अवक्तव्य आहे). प्रथम आणि चतुर्थ भंग क्रमाने एकत्र आणले की पंचम भंग सिद्ध होतो. या भंगात अस्तित्व आणि अवक्तव्यत्व" यांची सहस्थिति सांगितलेली आहे. म्हणजे असे :- स्वद्रव्य इत्यादीमुळे घटाचे ठायी अस्तित्व आहेच. परंतु त्याच वेळी अस्तित्व आणि नास्तित्व यांच्या एककालीन विचारामुळे येणारे अवक्तव्यत्व हे सुद्धा आहे. म्हणून घट आहे आणि अवक्तव्य" आहे असे पाचव्या भंगात म्हटले आहे. तसेच या दोन धर्मांच्या संयोगाने होणारा धर्म हा एकच आहे आणि तो पहिल्या व चौथ्या भंगातील धर्मांपेक्षा भिन्न आहे आणि तो सत्य आहे.
षष्ठ भंग
स्याद् ना-स्त्येव स्याद् अवक्तव्य एव घटः । (सापेक्षतेने घट नाही आणि सापेक्षतेने तो अवक्तव्य आहे). द्वितीय आणि चतुर्थ भंगांच्या क्रमिक संयोगाने सहावा भंग सिद्ध होतो. म्हणजे प्रथम नास्तित्व आणि नंतर अवक्तव्यत्व या दोहोंची सहस्थिति सहाव्या भंगात" कथन केली आहे. म्हणजे असे :- परद्रव्य इत्यादीमुळे घट या वस्तूचे ठायी नास्तित्व आहेच. त्याच वेळी अस्तित्व आणि नास्तित्व यांच्या एककालीन विचारामुळे येणारे अवक्तव्यत्व सुद्धा आहे. त्यामुळे घट नाही आणि अवक्तव्य" आहे याप्रकारे सहावा भंग होतो. या दोन धर्मांच्या संयोगाने होणारा धर्म हा एकच आहे. तो दुसऱ्या व चौथ्या भंगातील धर्मांपेक्षा निराळा आहे आणि तो सत्य आहे.
सप्तम भंग
स्याद् अस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्याद् अवक्तव्य एव घटः । (सापेक्षतेने घट आहे, घट नाही आणि तो अवक्तव्य आहे). तृतीय आणि चतुर्थ भंगांच्या क्रमिक संयोगाने सप्तम भंग तयार होतो. म्हणजे असे :- प्रथम अस्तित्व आणी नास्तित्व आणि नंतर अवक्तव्यत्व" ; त्यांची सहस्थिति या सातव्या भंगात सांगितली आहे. स्वद्रव्य इत्यादीमुळे आणि परद्रव्य इत्यादीमुळे घटाचे ठिकाणी अस्तित्व आणि नास्तित्व आहेतच. त्याचवेळी अस्तित्व आणि नास्तित्व यांच्या एककालीन विचारामुळे येणारे अवक्तव्यत्वही आहे. म्हणून घट आहे व नाही आणि अवक्तव्य आहे. अशाप्रकारे सप्तम भंग होतो.
विभाग (ड)
स्याद्वादावरील आक्षेपाचे निराकरण
आत्तापर्यंत स्याद्वादाचे तपशीलवार विवेचन झाले. या स्याद्वादावर विरोध, संशय, वैयधिकरण्य, संकर, व्यतिकर,
