________________
तृतीय भंग स्याद् अस्ति एव घटः स्याद् नास्ति एव घटः । (सापेक्षतेने घट आहे आणि घट नाही.) या तिसऱ्या भंगात क्रमानेअस्तिवचन आणि नास्तिवचन" असते. उदा. घट हा स्वद्रव्य इत्यादि अपेक्षेने आहे आणि परद्रव्य इत्यादि अपेक्षेने नाही. अशाप्रकारे या भंगात अस्तित्व आणि नास्तित्व हे भिन्न कारणांनी असल्यामुळे, त्यांचा विरोध होऊ शकत नही.
तृतीय भंगात क्रमाने अपेक्षित असणारे अस्तित्व आणि नास्तित्व हे दोन्ही धर्म प्रधानपणे अपेक्षित आहेत.
तृतीय भंग हा पहिल्या दोन भंगांची एकत्र पुनरुक्ति आहे असे मात्र समजायचे नाही. कारण एखाद्या वस्तूचे बाबतीत ती वस्तु काय आहे आणि काय नाही या दोनही गोष्टी सांगणे आवश्यक असते. याचा अर्थ असा की अस्तिव आणि नास्तित्व हे दोन्ही सहगामी आहेत आणि क्रमाने सांगितलेले अस्तित्व आणि नास्तित्व यांचा संयोग हा वस्तूचा एक तिसरा स्वतंत्र धर्म दाखवितो. उदा. चुना आणि कात यांचे मिश्रण झाले की लाल रंग होतो आणि हा लाल रंगचुना
आणि कात यांच्या रंगांपेक्षा वेगळा आहे. म्हणून तिसऱ्या भंगातील धर्म हा स्वतंत्र असून तो सत्त्व आणि असत्त्व या दोहोंहूनही भिन्न धर्म आहे.
चतुर्थ भंग स्याद् अवक्तव्य एव घटः । (सापेक्षतेने घट हा अवक्तव्य आहे). एखाद्या वस्तूविषयी तिचे अस्तिवचन आणि नास्तिवचन एकाच वेळी विचारात घेतल्यास, त्या वस्तूचे निश्चित स्वरूप काय आहे हे भाषेच्या साहाय्याने सांगतास नाही. म्हणून ती वस्तु अवक्तव्य ठरते. म्हणजे एकाच वस्तूच्या बाबतीत जर अस्तित्व आणि नास्तित्व हे धर्म एकदम/ एकाचवेळी विचारात घेतले, तर ती वस्तु अवक्तव्य होते. याचे कारण असे :- भाषेतील एखादा शब्द, शब्दसमूह, समास अथवा वाक्य हे स्वरूप स्पष्ट करण्यास असमर्थ आहेत. उदा. सत्त्व हा शब्द एकदम एकाच ठिकाणी सत्त्व आणि असत्त्व हे दोन्ही धर्म सांगू शकत नाही. कारण 'असत्त्व' हा अर्थ सांगणे हे सत्त्व शब्दाला शक्यच नाही. तीच तन्हा असत्त्व शब्दाच्या बाबतीत. असत्त्व हा शब्द ‘सत्त्व' निर्दिष्ट करू शकत नाही. आता एखादा शब्द सांकेतिक ठरवून तो सत्त्व आणि असत्त्व सांगेल असे म्हटले तरी तो शब्द हे दोन अर्थ क्रमानेच सांगणार, एकाच वेळी नाही. अशाप्रकारेंद्रंद्र इत्यादि समास तसेच वाक्य हे सत्त्व आणि असत्त्व एका काळी सांगू शकत नाहीत. म्हणून सत्त्व-असत्त्व-वाचक शब्द इत्यादि नसल्याने वस्तु ही अवक्तव्य ठरते.
___ आता, सत्त्व आणि असत्त्व हे जेव्हा एकदम लक्षात घेतले जातात तेव्हा वस्तु अवक्तव्य होते, याचा अर्थ असा नव्हे की अवक्तव्य हा शब्द एकाच वेळी घेतलेल्या सत्त्व-असत्त्वाचा वाचक शब्द आहे. एकाच वेळी सत्त्व आणि असत्त्व विचारात घेतले असता ते व्यक्त करण्याच्या भाषेच्या अशक्तीमळे येणारे अवक्तव्यत्व हा त्या वस्तुचा एक स्वतंत्र धर्म बनतो. कारण हे प्रस्तुतचे अवक्तव्यत्व हे सत्त्व आणि असत्त्व या दोहोंहून भिन्न आहे. केवळ सत्त्व हे वस्तूचे स्वरूप नाही. स्वद्रव्य इत्यादींमुळे ज्याप्रमाणे सत्त्व आहे त्याप्रमाणे परद्रव्य इत्यादींमुळे असत्त्व आहे. केवळ असत्त्व हेही वस्तूचे स्वरूप नाही. कारण स्वद्रव्य इत्यादींमुळे सत्त्व आहेच. केवळ सत्त्व आणि असत्त्व असेही वस्तूचे स्वरूप नाही ; कारण सत्त्व आणि असत्त्व याहून वेगळ्या वा भिन्न अशा अन्यजातीय वस्तूचाही अनुभव येतो. उदा. दही, गूळ इत्यादि घटक द्रव्यांहून अन्यजातीय वस्तू होते, आणि ती सुवासिक व गोड असते याचाही अनुभव येतो. संक्षेपाने सांगायचे झाल्यास अवक्तव्यत्व हा सत्त्व तसेच असत्त्व यांपेक्षा भिन्न असा स्वतंत्र धर्म आहे. तो सत्य आहे आणि तो व्यक्तिगत नसून वस्तुगत आहे.
आणखी असे :- चौथ्या भंगात वस्तु अवक्तव्य आहे याचा अर्थ ती वस्तु ऐकांतिकपणे अवक्तव्य आहे असा मात्र अर्थ नाही. तसे मानल्यास “वस्तु अवक्तव्य आहे" असेही म्हणता येणार नाही आणि पहिल्या, दुसत्या इत्यादि भंगांत वस्तु वक्तव्य आहेच. निराळ्या शब्दात सांगावयाचे झाल्यास, सत्त्व इत्यादि रूपाने वस्तु (उदा. घट) वक्तव्य आहेच. पण एकाचवेळी प्राधान्याने सत्त्व आणि असत्त्व हे घेतले तर त्या उभय रूपाने घट अवक्तव्य आहे हा चतुर्थ भंगाचा५ निष्कर्ष आहे.
