Jain Tattvagyan

Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan

Page 35

८ धर्मांतर-अप्रतिषेधकत्वे सति प्रतिषेध-विषयक-बोध-वचन-वाक्यं द्वितीयो भंगः । सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. २० ९ सत्त्वं उपसर्जनीकृत्य असत्त्वस्य प्रतिपादने च द्वितीयो भंगः । संमतितत्त्वसोपान, पृ. १६७ १० स्यात् कथंचित् नास्त्येव कुंभादि ... परद्रव्यादिभिः । स्याद्वादमंजरी, पृ. २७८ ११ न च असत्त्वं काल्पनिकं, सत्त्ववत् तस्य स्वातंत्र्येण अनुभवात् । जैनतर्कभाषा, पृ. १९ १२ एकान्त-भावात्मकत्वे वस्तुनो वैश्वरूप्यं स्यात् । एकान्त-अभावात्मके च नि:स्वभावता स्यात् । तस्मात् स्वरूपेण सत्त्वात् पर-रूपेण च असत्त्वात्
भावाभावात्मकं वस्तु । स्याद्वादमंजरी, पृ. १७६ १३ स्व-द्रव्यादिकं हि निमित्तं अपेक्ष्य अर्थे सत्त्वं व्यवस्थाप्यते, पर-द्रव्यादिकं तु अपेक्ष्य असत्त्वं, अतो विभिन्न-निमित्त-निबंधनत्वात् सत्त्वासत्त्वयोः
भेदः । न्यायकुमुदचंद्र, खंड २, पृ. ३६७ १४ नापि विरोधः । ययोः भिन्न-निमित्त-निबंधनत्वं न तयोः एकत्र धर्मिणि विरोधः । न्यायकुमुदचंद्र, खंड १, पृ. ३६९ १५ स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव इति प्राधान्येन क्रमिक-विधि-निषेध-कल्पनया तृतीयः । जैनतर्कभाषा, पृ. १९ १६ तृतीये अस्तित्व-नास्तित्व-उभयस्य प्रधानत्वम् । सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. १५ १७ तथा च अस्तित्वं नास्तित्वं च परस्परं अविनाभूतं एव वर्तते । सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. ५४ १८ स्याद् अवक्तव्य एव इति युगपद् प्राधान्येन विधि-निषेध-कल्पनया चतुर्थः । एकेन पदेन उभयोः युगपद् वक्तुं अशक्यत्वात् ।
जैनतर्कभाषा, पृ. १९-२० १९ द्वाभ्यां अस्तित्व-नास्तित्व-धर्माभ्यां युगपत् प्रधानतया अर्पिताभ्यां एकस्य वस्तुनः अभिधित्सायां तादृशस्य शब्दस्य असंभवात् अवक्तव्यं,
जीवादि वस्तु । स्याद्वादमंजरी, पृ. २८१ २० सदसत्त्व-गुण-द्वयं युगपद् एकत्र सदिति अनेन वक्तुं अशक्यम् । तस्य असत्त्व-प्रतिपादन-असमर्थत्वात् । तथा असद् इति अनेन अपि । तस्य सत्त्व
-प्रत्यायन-सामर्थ्य-अभावात् । न च पुष्पदंतादिवत् सांकेतिकं एकं पदं तद् वक्तुं समर्थं, तस्यापि क्रमेण अर्थ-द्वय-प्रत्यायने सामोपपत्तेः । अत एव द्वंद्व-कर्मधारय-वृत्त्योः वाक्यस्य च न तद्-वाचकत्वम् । इति सकल-वाचक-रहितत्वाद् अवक्तव्यं वस्तु युगपत् सत्त्वासत्त्वाभ्यां प्रधान-भाव
अर्पिताभ्यां आक्रांतं व्यवतिष्ठते । स्याद्वादमंजरी, पृ. २८१ ; तसेच सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. ६०,६३,६८ २१ न खलु सहार्पितयोः तयोः अवक्तव्य-शब्देन अभिधानम् । किं तर्हि । तथार्पितयोः तयोः सर्वथा वक्तुं अशक्तेः अवक्तव्यत्वस्य धर्मांतरस्य तेन
प्रतिपादनं इष्यते । प्रमेयकमलमार्तंड, पृ. ६८३ २२ अवक्तव्यत्वं च अस्तित्व-नास्तित्व-विलक्षणम् । न हि सत्त्वमेव वस्तुनः स्वरूपं, स्वरूपादिभिः सत्त्वस्य इव पररूपादिभिः असत्त्वस्य अपि प्रतीतेः । नापि असत्त्वं एव । स्वरूपादिभिः सत्त्वस्य अपि प्रतीति-सिद्धत्वात् । नापि तदुभयं एव, तदुभय-विलक्षणस्यापि जात्यारस्य वस्तुनः अनुभूयमानत्वात्
। यथा दधि-गुड-चातुर्जातकादि-द्रव्योद्भवकं पानकं हि केवल-दधि-गुड-अपेक्षया जात्यंतरत्वेन पानकं इदं सुस्वादु सुरभि इति प्रतीयते । सप्तभंगीतरंगिणी,
२३ न च सर्वथा अवक्तव्यत्वम् । अवक्तव्य-शब्देन अपि अनभि-धेयत्व-प्रसंगात् । स्याद्वादमंजरी, पृ. २८१ २४ सत्त्वादि-रूपेण वक्तव्यत्वं तु प्रथम-भंगादौ एव अंतर्भूतम् । सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. १० २५ सत्त्वादि-रूपेण वक्तव्य एव घटो, युगपत् प्रधान-भूत-सत्त्व-असत्त्व-उभय-रूपेण अवक्तव्य इति चतुर्थ-भंगार्थ-निष्कर्ष:इति । सप्तभंगीतरंगिणी,
२६ तृतीये (भंगे) अस्तित्व-नास्तित्व-उभयस्य प्रधानत्वम् । चतुर्थे च अवक्तव्यत्व-रूप-धर्मांतरस्य, इति न तयोः अभेद-शंका । अवक्तव्यत्वं च __अस्तित्व-नास्तित्व-विलक्षणम् । सप्तभंगीतरंगिणी, पृ. १५ २७ स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्य एव इति विधि-कल्पनया युगपद् विधि-निषेध-कल्पनया पंचमः । जैनतर्कभाषा, पृ. २० २८ स्व-द्रव्यादि-चतुष्टयापेक्षया अस्तित्वे सति, अस्तित्व-नास्तित्वाभ्यां सह वक्तुं अशक्यं सर्वं वस्तु, ततः स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यं एव इति एवं
पंचम-भंगेन उपदर्श्यते । प्रमाणनयतत्त्वालोकावरील रत्नाकरावतारिका टीका, पृ. १४९/ब २९ स्यान्नास्त्येव स्याद् अवक्तव्यं एव इति निषेध-कल्पनया युगपद् विधिनिषेधकल्पनया च षष्ठः । जैनतर्कभाषा, पृ. २० ३० पर-द्रव्यादि-चतुष्टयापेक्षया नास्तित्वे सति, अस्तित्व-नास्तित्वाभ्यां यौगपद्येन प्रतिपादयितुं अशक्यं समस्तं वस्तु,ततः स्यान्नास्त्येव स्याद् अवक्तव्यं
एव इति षष्ठभंगेन प्रकाश्यते । प्रमाणनयतत्त्वालोकालंकार, ४.२० वरील रत्नाकरावतारिका टीका, पृ. १४९/अ ३१ स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्याद् अवक्तव्यं इति क्रमतो विधि-निषेध-कल्पनया युगपद विधिनिषेधकल्पनया च सप्तमः । स्याद्वादमंजरी, पृ. २७८ ३२ स्व-पर-द्रव्यादि-चतुष्टयापेक्षया अस्तित्व-नास्तित्वयोः सतोः, अस्तित्व-नास्तित्वाभ्यां समसमयं अभिधातुं अशक्यं अखिलं वस्तु, तत एवं अनेन
भंगेन उपदर्श्यते । प्रमाणनयतत्त्वालोकालंकार, ४.२१ वरील रत्नाकरावतारिका टीका, पृ. १४९/ब