________________
अनवस्था, व्यवहारलोप, प्रमाणबाध, असंभव इत्यादी अनेक आक्षेप घेतले गेले आहेत. या सर्व आक्षेपांना मूलभूत असा "विरोध” हा आक्षेप आहे. तेव्हा विरोध हा दोष स्याद्वादात येत नाही असे दाखविले म्हणजे इतर दोष स्याद्धात येऊ शकत नाहीत हे स्पष्ट होते. म्हणून स्याद्वादात विरोध हा दोष कसा येत नाही याचे विवेचन पुढे केले ओह
जैन दर्शनात प्रत्येक वस्तु अनेकान्त आहे. साहजिकच तिचे ठायी परस्पविरोधी गुणधर्म असू शकतात हे लक्षात घ्यावे. व्यावहारिक अनुभवाच्या दृष्टीने पाहिले तरी पदार्थाचे ठिकाणी विरोधी धर्म आहेत, असेच दिसून येते.
स्याद्वादातील परस्परविरोधी धर्म हे विविध भिन्न दृष्टिकोनातून सांगितलेले आहेत हे लक्षात घ्यावयास हवे. म्हणजे असे :- ज्या संदर्भात वस्तूचे अस्तित्व सांगितले त्याच संदर्भात जर त्या वस्तूचे नास्तित्व सांगितले असते तर विरोध हा दोष निर्माण झाला असता. परंतु स्याद्वादात असा प्रकार होत नाही. स्याद्वादातील सात भंगमध्ये स्वद्रव्य, इत्यादी मर्यादांत अस्तित्व सांगितले आहे आणि परद्रव्य, इत्यादी संदर्भात नास्तित्व कथन केले आहे. त्यामुळे स्याद्वादात विरोध हा दोष येऊ शकत नाही. इतर विरोधी धर्मांच्या बाबतीतही असाच प्रकार आहे. त्यामुळे स्यावादात विरोध हा दोष येऊ शकत नाही.
आणखी असे :- विरोध म्हणजे काय याचाही जरी विचार केला तरी स्याद्वादात तसा विरोध दिसून येत नाही. म्हणजे असे :- विरोध हा तीन प्रकारचा असू शकेल :- (१) परस्पर - परिहार करणारा विरोध. जसे वस्तूत एक धर्म असल्यास दुसरा असूच शकणार नाही. (२) वध्यघातक विरोध. उदा. अहि-नकुल. (३) सह - अनवस्थान-विरोध म्हणजे दोन धर्म एकाच वेळी वस्तूत असणे शक्य नाही उदा. उष्ण आणि शीत.
वरीलपैकी विरोधाचा कोणताही प्रकार स्याद्वादात संभवत नाही. स्याद्वादात संदर्भ हे भिन्न असल्याने वरील कोणताही विरोध एका वस्तूचे ठिकाणी विरोधी ठरत नाही. म्हणून स्याद्वादात विरोध हा दोष येऊ शकत नही...
**********
टीपा
हे प्रकरण ३ हे विभाग (अ), विभाग (ब), विभाग (क) आणि विभाग (ड) अशा चार विभागात विभागलेले
आहे.
(१) विभाग (अ) मध्ये परिच्छेदांना क्रमांक आहेत. त्यातील टीपांना दोन क्रमांक आहेत. त्यातील पहिली संख्या परिच्छेदाची संख्या दाखविते व दुसरी टीपेचा क्रमांक दाखविते. उदा. २.५
(२)
(क) विभाग (ब) खाली प्रारंभी (१) अनेकान्तवाद (२) नयवाद आणि (३) नयवाद व स्याद्वाद असे तीन परिच्छेद आहेत. त्या त्या परिच्छेदानुसार टीपांना क्रमांक दिले आहेत. उदा. ३.१
(ख) उरलेल्या विभाग (ब) मधील टीपा क्रमाने १-१९ अशा दिल्या आहेत.
(ग) विभाग (क) (सात भंगांचा सम्यगर्थ) यातील टीपा क्रमाने १-३२ अशा आहेत.
(३) विभाग (ड) मध्ये परिच्छेदही नाहीत व टीपाही नाहीत.
**********
