________________
भंग सातच का? सप्तभंगीच्या व्याख्येत वर असे म्हटले होते की “वस्तूच्या एखाद्या धर्माबद्दल निर्माण होणाऱ्या प्रश्नांमुळे", याचा अर्थ असा :- वस्तूच्या ठिकाणी सात धर्म आहेत आणि त्या सात धर्मांना अनुसरून सात भंग आहेत. प्रत्येक भंग हा एका संभवनीय प्रश्नाचे उत्तर आहे. कोणत्याही वस्तूविषयी फक्त सातच प्रश्न उद्भूत होऊ शकतात ; सातच प्रश्न निर्मण होण्याचे कारण त्या वस्तूविषयी आपली जिज्ञासा सात प्रकारची आहे. आपली जिज्ञासा सात प्रकारची आहे ; कारण वस्तूविषयक संशय सात आहेत. या सात संशयांमुळे सात प्रश्न निर्माण होतात आणि त्या प्रश्नांची उत्तरे या स्वरूपात हे सात भंग असतात. हे सात धर्म असे :- सत्त्व, असत्त्व, क्रमिक सत्त्व व असत्त्व, अवक्तव्यत्व, सत्त्वविशिष्ट अवक्तव्यत्व, असत्त्वविशिष्ट अवक्तव्यत्व आणि सत्त्व-असत्त्व-विशिष्ट अवक्तव्यत्व. याचप्रमाणे एकत्व, अनेकत्व, नित्यत्व, अनित्यत्व इत्यादि.
स्याद्वादातील सात भंगांच्या संदर्भात एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे ती अशी :- हे सात भंग कोण्या एखाद्या व्यक्तीच्या दृष्टिकोनामुळे तयार झालेले नाहीत. त्या भंगांना त्या वस्तूच्या सात धर्मांचा आधार आहे. वसूचे ठिकाणी असणारे सात धर्म वाक्यांमध्ये प्रकट केले की हे सात भंग सिद्ध होतात. असे असल्यामुळे सातांपेक्षा की भंग असल्यास ज्ञान अपूर्ण होईल. म्हणून संपूर्ण ज्ञान होण्यास सात भंग हे पुरेसे आणि आवश्यक आहेत.
सात भंगांविषयी अधिक विचार स्यावादातील सात भंगांच्या संदर्भात पुढील गोष्टी लक्षात ठेवावयास हव्यात :-(१) प्रत्येक भंगाच्या प्रारंभी सापेक्षतादर्शक “स्यात्' हा शब्द ठेवला जातो. (२) प्रत्येक भंगात निश्चितता दाखविणारे “एव" हे अव्यय वापरले जाते. (३) कधी कधी स्यात् आणि एव हे शब्द अध्याहृत असतात. (४) सातही भंगांमध्ये उद्देश्य हे एकच असते. (५) वस्तूच्या स्वत:च्या आणि पर-वस्तूच्या द्रव्य, भाव, क्षेत्र आणि काल या चतुर्विध मर्यादेमध्ये वस्तूच्या धर्माचे विधान असते, त्यामुळे त्या संदर्भात तो धर्म सत्य असतो.(६) सातही भंग हे स्वतंत्रपणे/एकेकटेपणाने सापेक्षतया सत्य आहेत. साहजिकच नंतर येणारा भंग पूर्वीच्या भंगाला असत्य ठरवून त्याचा निरास करीत नाही. उलट नंतरचा भंग उद्देश्याविषयी अधिक काहीतरी माहिती सांगतो. (७) स्व-द्रव्य आणि पर-द्रव्य इत्यादींच्या अपेक्षेने हे सात भंग असल्याने ते फक्त सत्-अस्तित्वात असणाऱ्या-वस्तूबद्दल शक्य आहेत हे स्पष्ट आहे. आकाश-पुष्प, शश-शृंग, वंध्यापुत्र इत्यादि असत् वस्तूंच्या बाबतीत स्वद्रव्य इत्यादि शक्य नसल्याने हे सात भंग असत् वस्तूंचे बाबतीत लागू पड नाहीत. ते फक्त सत् वस्तूंच्या संदर्भात शक्य आहेत.
स्यात् शब्दाचा अर्थ आणि उपयोग सप्तभंगीच्या प्रत्येक भंगात “स्यात्' हा शब्द स्पष्टपणे अथवा अध्याहृतपणे असतोच. जैनांच्या मते, स्यात् म्हणजे क्रियापदाच्या रूपाप्रमाणे वाटणारे अव्यय आहे. स्यात् या शब्दाला अस्तित्व, विचारणा, विवाद, संशय५ इत्यादि अनेक अर्थ आहेत. परंतु सप्तभंगीच्या प्रत्येक भंगात स्यात् हे अव्यय “अनेकान्त” किंवा “कदाचित्" या अर्थाने वापरले जाते. म्हणजे एखाद्या विशिष्ट दृष्टिकोनातून, ऐकांतिकपणे नव्हे, सापेक्षपणे असा स्यात् शब्दाचा अर्थ आहे. सप्तभंग हे विविध दृष्टिकोनांतून असल्यामुळे ते सापेक्ष आहेत. भंगांचे हे सापेक्षत्व स्यात् या शब्दानेपष्ट होते. म्हणजेच स्यात् हा शब्द हा भंगांचे ऐकांतिकत्व दूर करून त्यांना सापेक्ष बनवितो. प्रत्येक भंगात जर स्यात् हा शब्द वापरला नाही तर तो भंग ऐकांतिक होऊन अनेकान्तत्वाची प्रचीति येणार नाही. म्हणून सातही भंगांमध्ये ऐकांतत्व टाळून त्यांचे अनेकान्तत्व वा सापेक्षत्व दाखविण्यास स्यात्चा उपयोग आवश्यक आहे.
आणखी असे :- प्रत्येक भंग हा सापेक्ष असल्याने त्या भंगातील धर्म हा दुसऱ्या भंगात नाकारता येतो, त्याचप्रमाणे इतर धर्मही त्या वस्तूत आहेत असे अस्तिवचन करता येते. म्हणजेच सापेक्षता दाखविणाऱ्या स्यात् शब्दामुळे इतर दृष्टिकोन, त्यामुळे प्राप्त होणारे धर्म, आणि त्या धर्मांमुळे होणारे भंग हे शक्य आहेत याची जाणीव रहति ; इतर भंगांचा
