________________
प्रश्न येतो. उत्तर :- घट सोन्याचा नाही (२). मग प्रश्न असा :- तो घट आहे की नाही ? या प्रश्नाचे उत्तर आहे, तो घट आहे आणि नाही (३), यावर प्रश्न असा :- तो घट एकाचवेळी “आहे" आणि "नाही" असा कसा असेल ? उत्तर :घटाचे एकाच वेळचे अस्तित्व व नास्तित्व दाखविण्यास भाषेत योग्य शब्द नसल्याने तो घट अवक्तव्य आहे.(४) असे म्हणावे लागते. यावर प्रश्न असा जर घट अवक्तव्य आहे तर तो “आहे" का ? उत्तर :- घट आहे आणि तो अवक्तव आहे. (५). पुनः प्रश्न असा :- घट अवक्तव्य असल्यास तो “नाही' काय ? याचे उत्तर :- घट नाही आणि तो अवक्तव्य आहे. (६). मग पुन: प्रश्न असा :- घट अवक्तव्य असल्यास तो “आहे" आणि "नाही' हे कसे ? याचे उत्तर :- घट आहे, नाही आणि अवक्तव्य आहे. (७). अशाप्रकारे एकाच नयाच्या संदर्भात उद्भूत होणाऱ्या प्रश्नांची सात सापेक्ष उत्तरे होऊ शकतात. ही सात उत्तरे ज्या वाक्यात दिली जातात त्यांना "भंग' असे म्हणतात. भंग हा वचनप्रकार आहे. हे सात भंग मिळून “सप्तभंगी” (=सात भंगांचा समुदाय) होतो. त्यालाच सप्तभंगीनय असेही म्हणतात. या सप्तभंगीलाच स्यादवाद असे म्हणतात.
___ वेगळ्या शब्दात सांगायचे झाल्यास एका सापेक्ष नय-वाक्यातील गर्भित अर्थ सात भंगांत स्पष्टपणे व्यक्त करून दाखविता येतो आणि या सात भंगांनी म्हणजेच स्याद्वादाने एखाद्या वस्तूच्या विशिष्ट धर्माचे संपूर्ण ज्ञान होतेहीच गोष्ट डॉ. दासगुप्ता' अशी सांगतात :- नयवाद आणि स्याद्वाद यांचा संबंध असा आहे की प्रत्येक नयासाठी स्याद्वादाने सुचविलेली वैकल्पिक (सापेक्ष) वाक्ये असतात.
अशाप्रकारे एकेका नयाची सात भंगांत मांडणी करून स्याद्वाद हा अनेकान्त वस्तूचे संपूर्ण ज्ञान देऊ शकतो. म्हणून जैन दर्शनात स्यावाद हा केवल ज्ञानाच्या तोडीचा मानला जातो. पण त्यांत दोन फरक असे आहेत :-(१) केवल ज्ञानात सर्व वस्तूंचे ज्ञान हे साक्षात् होते. स्याद्वादामध्ये ते ज्ञान असाक्षात् असते(२) केवल ज्ञानात सर्व वस्तूंचे ज्ञान एकदम होते तर स्याद्वादामुळे हे ज्ञान क्रमाने होते.
विभाग (ब) आपले व्यावहारिक ज्ञान हे नयांनी प्राप्त होणारे ज्ञान असते. ते आंशिक अथवा सापेक्ष असल्याने वस्तूचे संपूर्ण स्वरूप त्यात आविष्कृत होऊ शकत नाही. वस्तूचे संपूर्ण ज्ञान हस्तगत होण्यास स्याद्वादाचीच आवश्यकता आहे.
प्रत्येक वस्तु अनेकान्त आहे यावर स्यादवादात भर असतो. म्हणून त्याला अनेकान्तवाद असेही म्हणतात. हा स्याद्वाद सात भंगांच्या रूपात मांडला जातो. म्हणून त्याला सप्तभंगी (=सात भंगांचा समुदाय) अथवा सप्तभंगीनये असेही म्हणतात. भंग याचा अर्थ वचनप्रकार, वचन मांडण्याची पद्धति. अशा सात भंगांचो समाहार म्हणजे सप्तभंगी. स्याद्वादाच्या सात भंगांत एखादी वस्तु आणि तिचा एखादा धर्म यांच्या संबंधांचे विधान असते. स्याद्वादात सातच्मंग का आणि ते कोणते आणि स्याद्वादाची व्याख्या काय आहे या प्रश्नांचा विचार यापुढे केला आहे.
(१) सप्तभंगी व्याख्या व स्पष्टीकरण सप्तभंगीची व्याख्या अशी दिली गेलेली आहे :- वस्तूच्या एखाद्या धर्माबद्दल निर्माण होणाऱ्या प्रश्नांमुळे, एकाच वस्तूच्या बाबतीत, प्रत्यक्ष इत्यादि प्रमाणांशी विरोध टाळून, त्या धर्माबद्दलचे अस्तिवचन अथवा विधान आणि नास्तिवचन अथवा निषेध यांच्या स्वतंत्रपणे तसेच संयोगांनी प्राप्त होणाऱ्या, व स्यात् शब्दाने युक्त असणार्यो सात वाक्यांचा/ विधानांचा अथवा भंगांचा समुदाय म्हणजे सप्तभंगी होय.
या व्याख्येचा खुलासा असा :- (१) वस्तु अनेक धर्मांनी युक्त आहे ; वस्तु अनंत धर्मी आहे. परंतु सप्तभंगीमध्ये त्या सर्व धर्मांचा विचार केला जात नाही, तर वस्तूच्या केवळ एका धर्माचा विचार केला जातो. ही गोष्ट स्पष्टकरण्यास “वस्तूच्या एखाद्या धर्माबद्दल” असे शब्द वापरलेले आहेत.(२) एकाच वस्तूचे ठिकाणी एकाच धर्माचे अस्तिवचन आणि नास्तिवचन हे परस्परविरोधी असतात. म्हणून ती वचने दोन भिन्न वस्तूंबद्दल आहेत असे वाटेल ; तरी ती वचने निरनिराळ्या वस्तूविषयी नाहीत तर एकाच वस्तूचे संदर्भात आहेत हे दाखविण्यास “एकाच वस्तूच्या बाबतीत” असे
