________________
शब्द वापरलेले आहेत. म्हणजे असे :- घट आहे पट नाही. या वाक्यात दोन भिन्न वस्तूंबद्दल अस्तिवचन आणि नास्तिवचन आहे. तसा प्रकार सप्तभंगीत नाही हे दाखविण्यास “एकाच वस्तूच्या बाबतीत " हे शब्द वापरले आहेत (३) ही विधाने करताना प्रत्यक्ष इत्यादी प्रमाणे लक्षात घेतलेली नाहीत असे समजू नये. म्हणून प्रत्यक्ष इत्यादि प्रमाणांशी विरुद्ध असणाऱ्या विधिवाक्याशी आणि निषेधवाक्याशी अतिव्याप्ती टाळण्यास "प्रत्यक्ष इत्यादि प्रमाणांशी विरोध टाळून" हा शब्दसमूह वापरलेला आहे.
वरील भाग नेहमीच्या शब्दांत असा सांगता येईल :- एकाच वस्तूच्या एकाच धर्माबद्दल निर्माण होणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे या स्वरूपात सात भंग होतात. सप्तभंगीमध्ये एखाद्या वस्तूच्या बाबतीत एकाच धर्माचा विधि म्हणजे अस्तिवचन आणि निषेध म्हणजे नास्तिवचन मांडलेले असते. त्या धर्माचे विधि आणि निषेध हे भिन्न वस्तूंच्या बाबतीत केलेलेसून ते एकाच वस्तूच्या बाबतीत केलेले असतात. तथापि ते प्रत्यक्ष इत्यादि प्रमाणांच्या विरुद्ध असत नाहीत. एखाद्या वस्तूविषयी एखाद्या धर्माचे अस्तिवचन हा पहिला भंग होतो आणि नास्तिवचन हा दुसरा भंग होतो. या दोन वचनांचा परस्पर क्रमिक संयोगांनी आणखी पाच भंग सिद्ध होतात ; एकूण सात भंग होतात आणि महत्त्वाचे असे की प्रत्येक भंगाच्या प्रारंभी " स्यात् " हा शब्द वापरलेला असतो. (म्हणूनच या सप्तभंगीला स्याद्वाद असे म्हणतात.)
अशाप्रकारे एकाच पदार्थाच्या संदर्भात, एखाद्या धर्माचे अस्तिवचन आणि त्याच धर्माचे नास्तिवचन सांगणारे हे पहिले दोन भंग स्याद्वादात मूलभूत आहेत. ते स्वतंत्र घेतल्यास दोन भंग होतात आणि त्या दोघांच्या परस्पर योगांनी आणखी पाच भंग सिद्ध होत असल्याने एकूण सात भंग सिद्ध होतात. हे सात भंग पुढीलप्रमाणे आहेत :
(१) स्यात् अस्ति । (२) स्यात् नास्ति । (३) स्यात् अस्ति नास्ति च । (४) स्यात् अवक्तव्यः । (५) स्यात् अस्ति अवक्तव्यः च । (६) स्यात् नास्ति अवक्तव्यः च । (७) स्यात् अस्ति स्यात् नास्ति स्यात् अवक्तव्यः च । (सप्तभंगीप्रदीप, पृ.१३)
येथेच एक गोष्ट सांगावयास हवी. या सातही भंगात “एव” हे अव्यय कधी स्पष्टपणे दिलेले असते तर कधी ते अध्याहृत' असते. ते स्पष्ट दिले असेल तर हे सात भंग पुढीलप्रमाणे होतील :
(१) स्यात् अस्ति एव । (२) स्यात् नास्ति एव । (३) स्यात् अस्ति एव नास्ति एव । (४) स्यात् अवक्तव्यः एव। (५) स्यात् अस्ति एव अवक्तव्यः एव । (६) स्यात् नास्ति एव अवक्तव्यः एव । (७) स्यात् अस्ति एव स्यात् नास्ति एव स्यात् अवक्तव्यः एव ।
कधी कधी “स्यात् अवक्तव्यः” हा चौथा भंग तिसऱ्या स्थानी दिला जातो आणि “स्यात् अस्ति च नास्ति च” हा तिसरा भंग चौथ्या स्थानी दिला जातो. पण असे केल्याने काही बिघडत नाही कारण त्यामुळे अर्थात काही फरक पडत नाही.
अशाप्रकारे सप्तभंगीरूप स्याद्वादात एखाद्या वस्तूच्या संदर्भात एखाद्या धर्माचे अस्तिवचन, नास्तिवचन, (क्रमाने) अस्तिवचन आणि नास्तिवचन, (एककालिक अस्तिवचन आणि नास्तिवचन) यांच्यामुळे येणारे अवक्तव्यत्व, अस्तिवचन आणि अवक्तव्यत्व, नास्तिवचन आणि अवक्तव्यत्व आणि शेवटी अस्तिवचन, नास्तिवचन आणि अवक्तव्यत्व हे सांगितलेले असतात. हाच भाग तर्कशास्त्राच्या संज्ञा वापरून असा सांगता येईल :- उ म्हणजे उद्देश्य $ubject) आणि वि म्हणजे विधेय (Predicate) :- (१) उ वि आहे (२) उ वि नाही (३) उ वि आहे आणि नाही (४) उ अवक्तव्य आहे. (५) उ वि आहे व अवक्तव्य आहे (६) उ वि नाही आणि अवक्तव्य आहे (७) उ वि आहे उ वि नाही आणि उ अवक्तव्य आहे.
आणखी असे :- स्याद्वादामध्ये एखाद्या पदार्थाच्या संदर्भात एखाद्या धर्माच्या अस्तिवचनाने आणि नास्तिवचनाने आणि त्यांच्या विविध संयोगांनी सात भंग तयार होत असल्याने सत्त्व असत्त्व, नित्यत्व - अनित्यत्व, एकत्व - अनेकत्व इत्यादि अस्तित्वाची आणि नास्तित्वाची धर्माचा वापर करून प्रत्येक धर्माचे बाबतीत सप्तभंग सिद्ध होऊं शकतात.
