________________
अनेकान्त वस्तु हीच संसारातील जीवांच्या ज्ञानाचा विषय असते. तर संसारी जीव हा ज्ञाता असतो. त्याचे मूळ स्वरूप कर्मांच्या आवरणांमुळे झाकले गेलेले असते आणि तो कर्मांच्या बंधनात सापडलेलाअसतो. हा जीव कर्मावगुंठित असल्यामुळे त्याला जिनाप्रमाणे अनेकान्त वस्तूंचे संपूर्ण ज्ञान होऊ शकत नाही, हे उघड आहे. साहजिकच त्याला वस्तूच्या एखाद्या अंशाचे/भागाचे ज्ञान एकावेळी होत असते. या एकदेशी ज्ञानाला नय-ज्ञान म्हणतात. ज्या नयानुसार संसारी जीवाला वस्तूचे ज्ञान होत असते त्या नयाचे स्वरूप पुढीलप्रमाणे सांगितले गेले आहे :
अनेकान्त वस्तूचा एखादा विशिष्ट भाग हा नय-ज्ञानाचा' विषय होतो. नय हा एखाद्या वस्तूच्या विशिष्ट अंशाशी/धर्माशी संबंधित असतो. याचे कारण असे की ज्ञाता जीव हा ज्या विशिष्ट दृष्टिकोनातून वस्तूकडे पतो त्या धर्माचे ज्ञान त्याला होते. म्हणून नय म्हणजे ज्ञात्या जीवाचा दृष्टिकोन, प्रयोजन, अभिप्राय' असा अर्थ होतो. आता ज्यावेळी जीवाला एखाद्या पदार्थाच्या एका धर्माचे/भागाचे ज्ञान होते त्यावेळी त्या पदार्थात इतर भाग/धर्म नाहीत अश त्याची भूमिका नसते. उदा. एखाद्या माणसाने म्हटले की टेबल लाल रंगाचे आहे. या त्याच्या म्हणण्यात त्या टेबलला पाय इत्यादि इतर भाग नाहीत असे म्हणावयाचे नसते. याचा अर्थ असा होतो की - वस्तूमध्ये इतर अनेक भाग / अंश आहेत या गोष्टीचा निषेध न करता ज्ञाता जीव टेबलाच्या विशिष्ट रंगापुरते आपले ज्ञान मर्यादित ठेवीत असतोयाचा अर्थ असा की वस्तूतील इतर अन्य भागांचा / अंशांचा / धर्मांचा इन्कार न करता ज्ञाता जीव हा वस्तूच्या विशिष्ट भागाचे ज्ञा करून' घेत असतो. संक्षेपाने सांगायचे झाल्यास, ज्ञात्या जीवाला अनेकान्त वस्तूच्या कोणत्यातरी अंशाचे / धर्माचे ज्ञान मुख्यत्वेकरून घ्यावयाचे असते. म्हणून त्याच्या विशिष्ट अभिप्रायाला नय म्हणतात. कारण वस्तूचा कोणता भाग जाणून घ्यावयाचा आहे हे त्याच्या मर्जीवर/अभिप्रायावर/दृष्टिकोनावर अवलंबुन असते. आता ज्ञाता जीव हा जेव्हा वस्तूच्या एखाद्या अंशाचे ग्रहण करतो त्यावेळी त्या वस्तूमध्ये इतर अंश / धर्म नाहीत, असे काही त्याला म्हणावयाचे नसते, ही गोष्ट लक्षात ठेवावयास हवी.
अनेकान्तवादानुसार प्रत्येक वस्तूमध्ये अनंत धर्म आहेत. आता नय हा जर एकाच धर्माचे ग्रहण करीत असेल तर अनंत धर्मांचे ग्रहण करण्यास अनंत नय आवश्यक ठरतील हे उघड आहे. तथापि जगातील व्यवहाराच्या सोईसाठी या नयांचे काहीसे वर्गीकरण करून मुख्य सात नय जैन ग्रंथ सांगतात. या संदर्भात स्याद्वादमंजरी आणि न्यायविवृहि ग्रंथ सांगतात की नय जरी अनंत आहेत तरी पूर्वीच्या आचार्यांनी सर्वनयसंग्राहक अशा परिकल्पनांच्या द्वारा सात नय सांगितले आहेत, ते असे :- (१) नैगम (२) संग्रह (३) व्यवहार ( ४ ) ऋजुसूत्र (५) शब्द (६) समभिरूढ (७) एवंभूत. याच्याही पुढे जाऊन असे सांगितले गेले आहे की मूळ दोनच नय आहेत. ते म्हणजे द्रव्यार्थिक / द्रव्यास्तिक आणि पर्यायार्थिक/पर्यायास्तिकं° आणि या दोन नयात वरील सात नयांचा समावेश पुढीलप्रमाणे केला जातो :- तार्किक परंपरेप्रमाणे, द्रव्यार्थिक नयात नैगम, संग्रह आणि व्यवहार यांचा अंतर्भाव होतो. तर सैद्धांतिक परंपरेनुसार क्र्यार्थिक नयात नैगम, संग्रह, व्यवहार आणि ऋजुसूत्र हे चार नय येतात. उरलेले नय पर्यायार्थिक नयामध्ये समाविष्ट केले जातात. द्रव्यार्थिक नयात, द्रव्य (= वस्तूचा नित्य भाग) हा नयाचा विषय असतो तर पर्यायार्थिक नयात, पर्याय (= वस्तूचा) बदलणारा भाग) हा नयाचा विषय असतो.
(३) नयवाद आणि स्याद्वाद
नयवाद हा पृथक्करणात्मक आहे. नय हा वस्तूच्या एखाद्या विशिष्ट अंगाचे / अंशाचे / धर्माचे ज्ञान करून देतो. तथापि त्या वस्तूला इतर अनेक धर्म आहेत याचा तो निषेध करीत नाही. म्हणून नयवाक्य हे ऐकांतिक सत्य नसते कारण त्या वाक्याने वस्तूच्या इतर अंशांचे निराकरण होत नाही. म्हणजे नयवाक्यातील विधान हे ऐकांतिक सत्य नसून त्यापेक्ष सत्य सांगणारे असते. नयवाक्याची ही सापेक्षता दर्शविण्यास नयवाक्यामागे “स्यात् ” हा सापेक्षता दर्शविणारा शब्द अध्याहृत असतोच.
वस्तूच्या एखाद्या धर्माचे ज्ञान जे नयवाक्य देते त्याच्या संदर्भात काही शंका / प्रश्न उद्भूत होतात. त्यांची उत्तरेही सापेक्षतेने मिळतात. उदा. मातीचा घट आहे (१) हे नयवाक्य आहे. त्याचे बाबतीत तो घट सोन्याचा आहे काय असा
