________________
म्हणतात. या लोकाकाशाच्या बाहेर जे अनंत आकाश अफाट पसरलेले आहे, त्याला 'अलोकाकाश अशी संज्ञा आहे.
(५) धर्म आणि अधर्म संस्कृतमध्ये धर्म शब्दाला कर्तव्य, पुण्य इत्यादि अनेक अर्थ आहेत. धर्म आणि अधर्म हे दोन शब्द जैन साहित्यात दोन अर्थांनी वापरलेले आढळून येतात :- (१) धर्म म्हणजे पुण्य, धर्म (Religion). उदा. पुण्याने स्वर्गात सुख मिळेल, तर पापाने चिरंतन दुःख प्राप्त होईल. धर्म हे उत्कृष्ट मंगल आहे. वाईट मार्गाने जाणाऱ्या जीवंता शुभ मार्गावर आणणारा धर्म आहे ; याच्या उलट अधर्म आहे. (२) तात्त्विकदृष्ट्या, धर्म आणि अधर्म हे पारिभाषिक शब्द आहेत. धर्म या नावाने त्या नावाचे अजीव द्रव्य अपेक्षित आहे आणि अधर्म शब्द हा अधर्म नावाचे द्रव्यासाठी वापरला जातो. धर्म द्रव्याचा “गति'शी संबंध आहे तर अधर्म द्रव्यांचा “स्थिति'शी संबंध आहे.
धर्म हे द्रव्य गतीचे माध्यम आहे. गति म्हणजे हालचाल, क्रिया fhotion) आहे. धर्माविना गति ही शक्यच नाही. गतिमान् म्हणजे हालचाल करणाऱ्या पदार्थांना धर्म द्रव्य उपकारी आहे. जीव आणि पुद्गल ही द्रव्ये गतिमान् होऊ शकतात. त्यांचे ठायी धर्म द्रव्य गति निर्माण करीत नाही. धर्म हा जीव आणि पुद्गल यांच्या गतीचे मुख्य कारण मही. जीव आणि पुद्गल हे जेव्हा गतिमान् होतात, तेव्हा धर्म त्यांच्या गतीला साहाय्य करतो. धर्म हे द्रव्य पदार्थांच्यातीचे सहकारी अथवा साहाय्यकारी' कारण आहे. उदा. मासे इत्यादि जलचर प्राणी पाण्यात गतिमान् असतात, हालचाल करतात. तेथे पाणी हे त्यांच्या गतीला/हालचालीला साहाय्यभूत होते. त्याप्रमाणे जीव आणि पुद्गल यांच्या गतीलाधर्म साहाय्य करणारा होतो.
अधर्म हे द्रव्य धर्म द्रव्याच्या विरुद्ध स्वभावाचे आहे. अधर्म द्रव्य हे स्थितीचे माध्यम आहे. जीव आणि पुद्गल हे स्वतः स्थितिमान्/स्थिर असतील अथवा ते आपली गति/हालचाल सोडून स्थिर झालेले असतील ; या दोन्ही प्रकारच्या जीव व पुद्गल यांना अधर्म हा उपकारी आहे. तो जीव आणि पुद्गल यांच्या ठिकाणी स्थिति निर्माण करीत नाहीअधर्म हा स्थितीचे मुख्य कारण नाही, तर स्थितीने युक्त असे जे जीव आणि पुद्गल, त्यांच्या स्थिति या अवस्थेचे अधर्म ट्रक हे सहकारी अथवा साहाय्यकारी कारण आहे. उदा. पृथ्वी ही आधार या स्वरूपात प्राणी व पदार्थ यांच्या स्थितीला/ स्थिरतेला/स्थैर्याला उपकारी असते, त्याप्रमाणे अधर्म हा प्राणी व पदार्थ यांच्या स्थितीला उपकारी असतो. किंवा प्राप्त करणाऱ्या प्राण्यांना एखाद्या वृक्षाची छाया ही आश्रय या स्वरूपात प्राण्यांच्या विश्रांतीला किंवा स्थितीला उपकारक ठते, त्याप्रमाणे अधर्म हा पुद्गल आणि जीव यांच्या स्थितीला उपकारी आहे.
(६) काल जैन तत्त्वज्ञानात सहा द्रव्यांपैकी फक्त काल हे एकच अजीव द्रव्य अस्तिकाय नाही. काल हा अणुरूप अथवा परमाणुरूप आहे. हे कालाणु किंवा काल-परमाणु कधीही एकमेकात मिसळत नाहीत. कालाणु हा एकच प्रदेश व्यापारा आहे. आणि काल हा परमाणुरूप असल्यामुळे तो एक-प्रदेशी आहे (नियमसार, ३६) असे म्हटले जाते. तो अधिक प्रदेश व्यापणारा नसल्याने तो अनस्तिकाय आहे. ___काल हे द्रव्य दोन प्रकारचे आहे. (१) मुख्य अथवा पारमार्थिक काल आणि (२) व्यावहारिक काल अथवा गौण काल.
वर्तना हे कालद्रव्याचे लक्षण आहे. वर्तना म्हणजे इतर द्रव्यांमध्ये परिणाम घडवून आणणारे सहकारी कारण होय. जीव आणि पुद्गल यांच्या ठिकाणी परिणाम, परिवर्तन, बदल घडवून आणणारे सहकारी कारणे म्हणजे कालद्रव्य होय. हाच मुख्य अथवा पारमार्थिक काल होय.
समय, मुहूर्त, निमिष, क्षण इत्यादि प्रकारांनी व्यक्त केला जाणारा, चंद्र, सूर्य इत्यादींच्या गतींनी व्यक्त होणारा आणि मोजला जाणारा काल हा व्यावहारिक अथवा गौण काल होय. हा व्यावहारिक काल हा भूत, वर्तमान आणि भविष्य काल असा तीन प्रकारचा आहे. हा व्यावहारिक काल मनुष्यलोकात दिसून येतो.
