________________
अस्तिकायांचा समूह म्हणजे लोक (=विश्व) असे म्हटले जाई. अस्तिकाय या शब्दात अस्ति आणि काय असे दोन शब्द आहेत. अस्तिकाय या शब्दाची दोन स्पष्टीकरणे अशी आहेत :- (१) जे अस्तित्वात आहेत आणि कायेप्रमाणे ज्यांना प्रदेश (=भाग, अवयव) आहेत, ते अस्तिकाय होत. (२) अस्ति म्हणजे प्रदेश आणि काय म्हणजे समूह. तेव्हा अनेक प्रदेशांचा समूह ज्यामध्ये आहे, तो अस्तिकार्य होय आणि प्रदेश म्हणजे परमाणु आकाराचा भाग अथवा अवयव.
असे दिसते की एकेकाळी जैन दर्शनात काल हे स्वतंत्र द्रव्य मानले जात नव्हते, तर जीव आणि अजीव यांचा एक पर्याय अशी१२ कालाविषयी धारणा होती आणि काल हा अचेतन असल्याने, त्याचा समावेश अजीव या अचेतन द्रव्यात करण्यात आला आणि अजीव द्रव्ये पाच झाली. या पाच अजीव द्रव्यांच्या जोडीने जीव हे सहावे द्रव्य होते. या सहा द्रव्यांत काल सोडून उरलेली पाच द्रव्ये म्हणजे पाच अस्तिकाय द्रव्ये होती. कालासकट सहा द्रव्ये झाल्यावर, सहा द्रव्यांचा समूह म्हणजे लोक ६ (=जग) असे म्हटले जाऊ लागले.
अशाप्रकारे अजीव द्रव्याचे पाच उपप्रकार झाले. जीव या द्रव्याचे बद्ध/संसारी आणि मुक्त असे दोन मुख्य उपप्रकार आहेत. हे सर्व सारणीच्या द्वारा पुढीलप्रमाणे दाखविता येते :
द्रव्य
जीव
अजीव
बद्ध/संसारी
मुक्त
आकाश धर्म अधर्म पुद्गल काल
आता प्रथम अजीव द्रव्यांची माहिती दिली आहे आणि त्यानंतर जीव या द्रव्याची माहिती दिली आहे.
(३) अजीवाचे सामान्य स्वरूप जैन दर्शनात अजीव ही संज्ञा व्यापक अर्थाने वापरली जाते.केवळ अचेतन जड असे पुद्गल द्रव्य हे अजीव आहे असे नव्हे तर त्याचे जोडीने आकाश, धर्म, अधर्म व काल हेही अजीव पदार्थ मानले जातात.
अजीव हे जीवाच्या विरूद्ध स्वभावाचे आहे. चेतना हे जीवाचे स्वरूप आहे. जीव द्रव्य चेतन आहे. उपयोग हे जीवाचे लक्षण आहे. (जीवाचे सविस्तर स्वरूप पुढे आलेले आहे.). याचे विरुद्ध अजीव आहे. अजीवामध्ये चेतना नाही. अजीव हे अचेतन द्रव्य आहे. उपयोगाचा अभाव हे अजीवाचे स्वरूप आहे. संक्षेपाने कथन करायचे झाल्यास चैतन्य, ज्ञान, दर्शन, चेतना इत्यादींचा अभाव अजीवात असतो.
आकाश, धर्म, अधर्म, पुद्गल आणि काल या पाच अजीव द्रव्यांपैकी पुद्गल हे मूर्त द्रव्य आहे. त्याचे ठिकाणी रूप, रस, गंध व स्पर्श हे गुण आहेत. हे गुण आकाश, धर्म,अधर्म आणि काल यांचे ठिकाणी नाहीत. म्हणून ते सूर्त आहेत. धर्म, अधर्म आणि काल ही द्रव्ये लोकाकाश व्यापून आहेत. आकाश, धर्म, अधर्म आणि काल ही द्रव्ये निष्क्रिय आहेत.
(४) आकाश आकाश हे चेतनारहित द्रव्य आहे. त्याचे स्वरूप अभावात्मक नाही. म्हणजे आवरणाचा अभाव म्हणजे आकाश असे नसून, आकाश हे एक भावस्वरूप अजीव तत्त्व/द्रव्य आहे. जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म आणि काल या द्रव्यांना अवकाश देणे, त्यांना आपल्यामध्ये सामावून घेणे, हे आकाशाचे स्वरूप आहे. म्हणजे अन्य पाच द्रव्यांना अवकाश देणे हे आकाशाचे स्वरूप आहे.
लोकाकाश आणि अलोकाकाश असे आकाशाचे दोन भाग मानले जातात. जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म व काल या पाच द्रव्यांचा अंतर्भाव असणारे विश्व अथवा लोक, आकाशाचा जो भाग सामावून घेतो त्याला लोकाकाश' असे
