________________
प्रकृति' म्हणतात. हे आठ प्रकार असे आहेत : (१) ज्ञानावरणीय (२) दर्शनावरणीय (३) अंतराय (४) मोहनीय (५) आयुः (६) नाम (७) गोत्र आणि (८) वेदनीय. यापैकी पहिल्या चार कर्मांना “घाती कर्मे” असे म्हणतात आणि उर्वरित चारांना “अघाती कर्मे” म्हणतात. अघाती कर्मांनी जीवाची संसारातील परिस्थिती इत्यादि निश्चित केली जते. तर घाती कर्मांमुळे संसारामध्ये जीवाच्या मूळ शुद्ध स्वरूपाला" आच्छादन पडते, ते मलिन होते, त्याचा -हास होतो. अशाप्रकारे या आठ कर्मांनी जो जीव जखडला गेला आहे त्याला स्वत:चे मूळ स्वरूप कधीचं' प्राप्त होत नाही.
पुद्गल हे जड आहे. साहजिकच पुद्गलात्मक कर्म हे वजनाने जड आहे ; ते गुरू/ भारयुक्त आहे आणि जड वस्तु जोडलेली हलकी वस्तुसुद्धा पाण्यात बुडते त्याप्रमाणे वजनाने जड कर्मांनी जीव हाही जड / वजनदार होतो आणि तो संसाररूपी सागरात खाली खाली जातो.
संक्षेपाने सांगायचे झाल्यास जीव हा कर्मांचे ओझे घेऊनच संसारात फिरत असतो.
(६) मोक्ष
कर्मामुळे जीव संसाराच्या बंधनात सापडतो. आता जर या कर्मांचा नाश झाला तर त्याचा बंध तुटणार. म्हणून जेव्हा जीवापासून सर्व कर्मे संपूर्णपणे सुटी होतात, जेव्हा जीवाचा कर्माशी असणारा संबंध पूर्णतया संपतो. हा जीवाच्या सर्वही कर्मांचा नाश होतो, तेव्हा जीवाला मोक्ष प्राप्त होतो. वेगळ्या शब्दात सांगायचे झाल्यास, जीवाच्या संपूर्ण कर्माचा नाश म्हणजे जीवाला मोक्ष.
ज्या चार घाती कर्मांनी जीवाचे मूळ स्वरूप झाकोळून गेले होते त्यांचा नाश झाला की अनंत-ज्ञान-दर्शन-सुखवीर्य या चार गुणांनी युक्त असे जीवाचे मूळचे स्वरूप प्रकट होते. जीवाला स्वतःचे सत्य मूळ स्वरूप प्राप्त होते तोच त्याचा मोक्ष आहे.
आणखी असे :- जीव हा मूलतः ऊर्ध्वगामी - वर जाणे-या' प्रवृत्तीचा आहे. परंतु संसारात जोपर्यंत त्याच्यावर जड कर्मांचा भार असतो तोपर्यंत तो संसार अवस्थेत ऊर्ध्वगामी होऊ शकत नाही. कर्माच्या मळ व लेपाने युक्तमसणारा जीव संसारसागरात बुडून जातो. पण जेव्हा सर्व कर्मांचा संपूर्ण नाश होतो तेव्हा जीवावरचे आगंतुक ओझे नष्ट झाल्याने, जीव पूर्वीप्रमाणे ऊर्ध्वगामी होतो. त्यानंतर कर्मातून सुटलेला मुक्त जीव वर वर जात लोकाच्य( = विश्वाच्या) अंतापर्यंत जातो. लोकाच्या म्हणजे विश्वाच्या माथ्यावर सर्व मुक्त जीव वास करतात. या मुक्त जीवाला त्यानंतर पुनः जन्ममरणात्मक संसार नाही. तेथे तो केवळ स्वतःच्या स्वरूपात रहातो. त्या रूपात त्याचे अनंत/केवल असे ज्ञान, वन, सुख आणि वीर्य हे गुण प्रकट असतात. जीवाला स्वरूपप्राप्ती होणे म्हणजे त्याची मुक्ति-प्राप्ती आहे. मोक्षाची हेच जीवाचे ध्येय / साध्य आहे.
वर सांगितल्याप्रमाणे सात तत्त्वांचे ज्ञान झाल्यावर जीवाला वैराग्य प्राप्त व्हावयास हवे. मग त्याने मुक्तीच्या प्राप्तीसाठी प्रयत्न करावयास हवा. त्याने सम्यग् ज्ञानं, दर्शन आणि चारित्र मिळवावयास हवे. तोच त्याचा मोक्षाचा मार्ग आहे.
**********
प्रकरण २ : टीपा
सूचना :- १) यातील पहिल्या दोन परिच्छेदांना क्रमांक नाहीत. साहजिकच त्यातील टीपा क्रमाने आल्या आहेत. २) त्यानंतर (१) सात तत्त्वे ते (६) मोक्ष असे सहा परिच्छेद आहेत. या परिच्छेदांपैकी प्रत्येक रिच्छेदासाठी स्वतंत्र क्रमांकाने टीपा दिलेल्या आहेत. साहजिकच टीपेतील पहिला क्रमांक हा परिच्छेद क्रमांकासाठी हे आणि त्यापुढे टीपेचा क्रमांक आहे. उदा. ४.५ मध्ये ४ हा परिच्छेदाचा क्रमांक आणि ५ हा टीपेचा क्रमांक आहे.
