________________
प्रकरण २ सात तत्त्वे
अनादि आणि अनंत अशा या विश्वात जीव आणि अजीव अशी दोनच मूलद्रव्ये आहेत. अजीव द्रव्य हे आकाश, धर्म, अधर्म, पुद्गल आणि काल असे पाच प्रकारचे आहे. या जगात देहधारी जीवाचा पुद्गल या द्रव्याशी जास्त संबंध येतो. कारण त्याचा देह, इंद्रिये तसेच ज्याच्याशी त्याचा संबंध येतो ते जगातील पदार्थ हे सर्व पुद्गल द्रव्याचे कार्य आहेत. कर्म हे सुद्धा पुद्गलं आहे. अनादि कालापासून जीव आणि पुद्गल-कर्म यांचा संबंध आहे. काही कारणांनी कर्म-पुद्गल हे जीवात शिरते आणि त्याला चिकटून बसते आणि जीव या कर्माअंती जन्ममरणरूप संसारात फिरत रहातो. संसारात भटकत राहणारा जीव संसारी होय. कर्मांच्या बंधनातून सुटलेला जीव हा मुक्त होय. म्हणून संसारात फिरणारे संसारी आणि संसारातून सुटलेले मुक्त असे जीवाचे दोन मुख्य प्रकार आहेत.
जीव हा संसारात फिरत असो अथवा मुक्त असो, अनंत ज्ञान, दर्शन, वीर्य आणि सुख हे गुण असणे हे जीवाचे मूळ स्वरूप' आहे. मुक्त जीवांना स्वत:चे हे स्वरूप प्राप्त झालेले असते. संसारी जीवांच्या बाबतीत मात्र हे गुण घाती नावाच्या कर्मांनी ऱ्हास पावलेले/आच्छादलेले असतात. आता ही घाती कर्मे जर जीवाने नष्ट केली, तर हे चार गुण प्रकट होतील आणि जीवाला स्वत:चे मूळ स्वरूप प्राप्त होऊन तो मुक्त होईल. म्हणून स्वस्वरूपाची प्राप्ति/मुक्तिहे मानवी जीवाचे ध्येय ठरते. सर्व कर्मांचा संपूर्ण नाश" म्हणजे मोक्ष आहे. मोक्ष हे साध्य प्राप्त करून घेण्यास जीवाने पुढील गोष्टी जाणून घ्यावयास हव्यात :- पुद्गल कर्म हे जीवात कसे शिरते ; कर्मामुळे बंध येतो म्हणजे कात्र, कर्माचे जीवात होणारे आगमन थांबवता येईल काय आणि साठून राहिलेले कर्म कसे नष्ट करावयाचे. या गोष्टीचा मिळविण्या जैन दर्शनाने काही तत्त्वे सांगितली आहेत. काहींच्या मते ही तत्त्वें' नऊ आहेत :- जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, बंध, संवर, निर्जरा आणि मोक्ष. तथापि इतरांच्या मते, पुण्य आणि पाप यांचा अंतर्भात आस्रवमध्ये (पहा :- - तत्त्वासूत्र, ६.३) अथवा बंध या तत्त्वात केल्यास तत्त्वे सातच होतात. याच सात तत्त्वांचे विवेचन यापुढे केलेले आहे.
(१) सात तत्त्वे
जीव, अजीव, आस्रव, बंध, निर्जरा, संवर आणि मोक्ष अशीं सात तत्त्वे आहेत. यातील जीव आणि अजीव द्रव्य पुद्गल कर्म यांच्या एकत्र येण्याने अथवा विभक्त होण्याने ही सात तत्त्वे बनलेली आहेत. ती अशी :- काम, क्रोझत्यादि विकारांच्या प्रभावामुळे जेव्हा जीव कर्मे करतो तेव्हा ती कर्मे जीवात शिरतात. कर्मांचा जीवात प्रवेश या प्रक्रिक्का आस्रव म्हणतात. जीवात शिरलेली ही कर्मे जीवाला चिकटून बसतात आणि त्याला संसारात बद्ध करतात. हाच जीवाचा बंध होय. आता जीवाला जर बंधनातून सुटून मोक्ष हवा असेल तर त्याने आपणात शिरणाऱ्या कर्मांचा निरोध / अटकाव करावयास हवा. या निरोधाच्या क्रियेला संवर म्हणतात. संवराने बाहेरून जीवात येणारी कर्मे बंद झाली तरी जीवात अगोदरच साठून राहिलेली जी कर्मे आहेत त्यांचाही नाश होणे गरजेचे आहे ; त्यासाठी निर्जरा ही प्रक्रिया आहे. अशाप्रकारे सर्व कर्मांचा नाश झाल्यावर जीवाला मोक्ष मिळतो. अशाप्रकारे जीव, आणि अजीव असे पुद्गलकर्म यांच्या संयोग-वियोगाने जीवाला बंध व मोक्ष कसे प्राप्त होतात हे सांगण्याचे काम या सात तत्त्वांनी केले आहे. म्हणून ही सात तत्त्वे म्हणजे जीव आणि अजीव यांचे विशेष प्रकार असे मानले जाते.
या सात द्रव्यांपैकी जीव आणि पुद्गलासकट अजीव यांची माहिती मागे प्रकरण १ मध्ये आलेली आहे. म्हणून आस्रव, बंध, संवर, निर्जरा आणि मोक्ष या पाच तत्त्वांचाच विचार आता केलेला आहे.
(२) आव
आस्रव' हा शब्द पुढील तीन अर्थांनी वापरलेला जैन ग्रंथांत आढळून येतो. : - (१) ज्या द्वारातून कर्म - पुद्गल जीवात शिरतात ती द्वारे म्हणजे आस्रव'. (२) ज्या कारणांनी पुद्गल - कर्मांचा प्रवाह सुरू होतो त्यांनाही आस्रव म्हटले
