________________
जाते. ही कारणे म्हणजे कषाय, , मिथ्यात्व े, शारीरिक - वाचिक-मानसिक कर्मे इत्यादि. (३) जीवाने कर्मे केली की पुद्गलात्मक कर्मे जीवात शिरू लागतात. जीवामध्ये शिरणारा हा कर्म - पुद्गलांचा जो साक्षात् प्रवाहॅ त्याला आस्रव म्हणतात. हाच आस्रव शब्दाचा मुख्य अर्थ.
(३) संवर
जीवामध्ये शिरणाऱ्या कर्मांचे आगमन थांबविणे / रोखणे म्हणजे संवर आहे. जीवात शिरणारा कर्मांचा प्रवाह निरुद्ध' करणे म्हणजे संवर आहे. संवर हा मुख्यतः दोन प्रकारचा आहे : - (१) भावसंवर आणि (२) द्रव्यसंवर. जीवाच्या ज्या विशिष्ट परिणामांनी / आचरणांनी / क्रियांनी कर्माच्या आस्रवाचा निरोध होतो त्याला भावसंवर म्हणतात. या भावसंवरात पाच महाव्रतांचे पालन, पाच समिति, तीन गुप्ति, दहा प्रकारचा धर्म, बारा अनुप्रेक्षा, बावीस परिषह-य, व पाच प्रकारचे चारित्र यांचा समावेश होतो (तत्त्वार्थसूत्र, ९.२) आणि पुद्गल कर्मांचा साक्षात् / प्रत्यक्ष निरोध म्हणजे द्रव्यसंवर होय.
संवर हा कर्मांच्या आस्रवाचा संपूर्णपणे निरोध करीत असल्यामुळे नवीन नवीन कर्मे जीवामध्ये शिरण्याचे कार्य बंद
होते.
(४) निर्जरा
जीवात शिरणारी कर्मे संवरामुळे अडवली जातात. तथापि संवर होण्यापूर्वीच काही कर्मे जीवामध्ये अगोदरच शिरून राहिली आहेत आणि त्यांचा साठा झाला आहे. या साठून राहिलेल्या कर्मांचा नाश म्हणजे निर्जरा होय. जीवामध्ये साठून बसलेल्या कर्मांचा नाश करणे हा निर्जरेचा उद्देश आहे. संवर केल्यामुळे नवीन कर्मांचा जीवात शिरकाव हेणे हे थांबले आणि जीवात अगोदरच घुसून बसलेली कर्मे निर्जरेमुळे नष्ट झाली की जीवालामोक्ष मिळतो. जीवातील साठून राहिलेल्या कर्मांचा नाश हे निर्जरेचे कार्य इतके महत्त्वाचे मानले गेले आहे की निर्जरचे फळ म्हणजे मोक्ष म्हटले जाऊ लागले.
निर्जरा ही दोन प्रकारची आहे :- (१) सकाम किंवा अविपाक निर्जरा आणि (२) अकाम अथवा सविपाक निर्जरा. अकाम निर्जरा म्हणजे कर्मांचे फळ भोगून होणारा कर्मांचा विनाश. प्रत्येक जीव आपल्या पूर्व कर्मांचाभोग घेत असल्याने ही अकाम/सविपाक निर्जरा सर्व जीवांच्या बाबतीत होतच असते. पण या निर्जरेने मोक्ष मात्र मिळत नाही. फक्त सकाम/अविपाक निर्जरमुळे मोक्ष मिळतो. ही निर्जरा जाणीवपूर्वक केली जाते. जीवाने कर्माचे फळ भोण्यापूर्वीच तपांच्या सहाय्याने जेव्हा कर्मांचा विनाश घडवून आणला जातो तेव्हा ती अकाम निर्जरा होते. ही अकाम / सविपाक निर्जरा बारा प्रकारच्या' तपाने साध्य होते. कर्मांच्या निर्जरेने होणाऱ्या नाशात तप इतके महत्त्वाचे आहे की म्हणजेच निर्जरा असे म्हटले गेले आहे.
(५) बंध
जीवाच्या' बंधाचे कारण कर्म हे आहे. सर्व कर्म हे पुद्गलाच्या स्वरूपाचे आहे. या सर्व विश्वामध्ये पुद्गल हे द्रव्य सर्वत्र पसरलेले आहे. त्यामुळे जेथे जीव असतो तेथेही कर्म-योग्य पुद्गल असतातच. मिथ्यात्व, राग / आसक्ति इत्यादि जीवाच्या परिणामांनी हे कर्म-योग्य पुद्गल कर्मात परिणत होतात. मग मान, माया, लोभ, मोह या कषायांच्या प्रभावामुळे जीवाने या कर्मपुद्गलांचा स्वीकार केला की तो बद्ध होतो. ज्याप्रमाणे तेलकट, तुपकट पदार्थाने माखलेल्या वस्तूंवर जशी धूळ चिकटून बसते त्याप्रमाणे कषायांनी युक्त असणाऱ्या जीवाला कर्मरूपी धूळ चिकटून बसते.
जीव हा प्रदेशी म्हणजे प्रदेशांनी / अवयवांनी युक्त आहे. पुद्गल कर्मालाही प्रदेश/अवयव आहेत. मग पुद्गलकर्म जीवात शिरले की जीवाचे प्रदेश आणि कर्मपुद्गलाचे प्रदेश यांचा परस्पर-प्रवेश होतो आणि जीव बंधनात अडकतो. ज्या कर्मांमुळे जीव संसाराच्या बंधनात अडकतो ती प्रामुख्याने आठ प्रकारची आहेत. त्यांना कर्माच्या मूल
