________________
शरीराएवढा असतो. त्या जीवन्मुक्ताचा शरीर-पात झाल्यावर तो विदेहमुक्त होतो. त्याला आता जड देह नाही. तथपि व्यावहारिक दृष्टीने (व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन । द्रव्यसंग्रह ५० वर ब्रह्मदेव) विदेहमुक्त जीवाला देह आहे असे मोनजाते. त्या विदेहमुक्ताचा त्या अवस्थेतील जीव हा त्याच्या अंतिम जन्मातील शरीरापेक्षा थोड्या लहान आकाराचा असतो. विदेहमुक्ताचा देह हा त्याच्या चरम/अंतिम देहाच्या दोन तृतीयांश इतका असतो. व्यावहारिक दृष्टीने मानलेला विदेहमुक्ताचा देह हा जड/अचेतन नसतो, तर तो औदारिक असून, तो अत्यंत तेजस्वी असतो. विदेहमुक्त हा शुभे° देहात असतो असे म्हटले जाते.
___पुण्यपापात्मक कर्मांमुळे जीव संसारात भटकत असतो. सर्व कर्मांचा नाश झाल्यावर जीव मुक्त होतो. म्हणून सर्व कर्मांचा नाश" म्हणजे मोक्ष/मुक्ति असे म्हणतात. सर्व कर्मांचा मळ फेकून देणारे सिद्ध होतात. मोक्ष अवस्थेत जीव सिद्ध होतात. मुक्त जीवांना सिद्ध, परमेष्ठी, परात्मा, परमात्मा, ईश्वर, जिन, केवलिन्, अर्हत् इत्यादि संज्ञा दिल्या जातात. (पण हा ईश्वर जगाचा निर्माता, धारणकर्ता, आणि विनाशकर्ता असत नाही, हे लक्षात ठेवावे.)
जैन तत्त्वज्ञानात मुक्ति ही दोन प्रकारची आहे. (१) जीवन्मुक्ति आणि (२) विदेह मुक्ति. काही जीवन्मुक्त हे तीर्थंकर होतात (न्यायकुसुमांजलि, १.१०). विद्यमान जीवनातील जीवन्मुक्ताचा देहपात झाल्यावर तो विदेहमुक्त हो. हे विदेहमुक्त सिद्ध देहपातानंतर तीनही लोकांच्या (म्हणजे विश्वाच्या) माथ्यावर रहातात.
**********
टीपा
सूचना :- या प्रकरण १ (सहा द्रव्ये) मध्ये अंक घालून एकूण आठ परिच्छेद दाखविलेले आहेत. प्रत्येक परिच्छेदाच्या टीपा वेगळ्या क्रमांकाने दिल्या आहेत. त्यांना दोन अंक आहेत. त्यातील पहिला अंक हा परिच्छेदाचा क्रमा दाखवितो. त्यानंतर मध्ये (.) आहे. त्यानंतर टीपेचा क्रमांक आहे. उदा. २.३ म्हणजे परिच्छेद २ मधील ३ री टीप. याचप्राणे अन्य टीपांच्या संदर्भात जाणावे.
१.१ सद् द्रव्यलक्षणम् । तत्त्वार्थसूत्र, ५.२९ १.२ दव्वं सयं सत्ता । प्रवचनसार, १०५ १.३ उत्पाद-व्यय-ध्रौव्य-युक्तं सत् । तत्त्वार्थसूत्र, ५.३० १.४ उप्पाय-ट्ठिदि-भंगा हंदि दविय-लक्खणं एयं । सन्मतितर्क १.१२ ;
उत्पाद-व्यय-ध्रौव्याणि वा द्रव्य-लक्षणम् । पंचास्तिकाय १० वर तत्त्वदीपिका १.५ एकमेक-क्षणे सिद्धं ध्रौव्योत्पत्ति-व्ययात्मकम् । आत्मानुशासन, १७२ १.६ द्रव्यस्य अवस्था-विशेषः पर्यायः । तत्त्वार्थराजवार्तिक, पृ. ६१ १.७ ध्रौव्यात्मकं द्रव्यापेक्षया, उत्पाद-व्ययात्मकं पर्यायापेक्षया । आत्मानुशासन, १७२ वरील टीका १.८ द्रव्य-पर्यायात्मकं वस्तु । स्याद्वादमंजरी, पृ. २०५ ; द्रव्यपर्यायरूपस्य सकलस्यापि वस्तुनः । तत्त्वार्थसार, १३८ १.९ द्रव्यं द्रव्यतया शाश्वतम् । पंचास्तिकाय १० वर तत्त्वदीपिका १.१० गुणपर्यायवद् द्रव्यम् । तत्त्वार्थसूत्र, ५.३१ १.११ सहभुवो गुणाः । क्रमवर्तिनः पर्यायाः । पंचास्तिकाय ५ वरील तत्त्वार्थवृत्ति ; अन्वयिनो गुणाः । व्यतिरेकिण: पर्यायाः ।
(परमात्मप्रकाश, १.५७ वर ब्रह्मदेव) १.१२ अनाद्यनिधने द्रव्ये स्वपर्यायाः प्रतिक्षणम् ।
उन्मजंति निमज्जति जलकल्लोलवद् जले ।। आलापपद्धति, कृतिकर्म, पृ. ८८ १.१३ उत्पाद-स्थिति-भंगा: पर्यायाणां भवंति, न सतः । पंचाध्यायी, १०.२०० १.१४ गुणैर्विना न च द्रव्यं विना द्रव्याच्च नो गुणाः । तत्त्वार्थसार, ३.११ १.१५ पर्यायाद् विना द्रव्यं विना द्रव्याद् न पर्ययः । तत्त्वार्थसार, ३.१२
