________________
अंडाकृति आहेत असे नाही. आणखी असे :- आजही “विश्वाच्या सीमारेषा आपणास माहीत नाहीत. ; "आपल्या विश्वाचा आकार व स्वरूप अजूनही अज्ञातच" आहे.” “विश्वाचा/ब्रह्मांडाचा आकार कसा असावा याबाबत ठाम निष्कर्षाप्रत अजून आजचे विज्ञान पोचले नाहीं ?.
""
(८) जीव
जैन दर्शनातील सहा द्रव्यांमध्ये फक्त जीव हे द्रव्य चेतन आहे. जीव या शब्दाऐवजी "आत्मा" असा शब्दही वापरलेला जैन ग्रंथांत आढळतो. जीवाचे अनेक भेद सांगितलेले असले तरी संसारी आणि मुक्त असे दोन मुख्य प्रकार आहेत.
चेतना हे जीवाचे स्वरूप' आहे. उपयोग हे जीवाचे लक्षण आहे. उपयोग या तांत्रिक शब्दाचा अर्थ आहे चेतनेचा/चैतन्याचा' व्यापार. हा चैतन्याचा व्यापार" ज्ञान आणि दर्शन असा दोन प्रकारचा असतो. असे असले तरी कधी कधी फक्त ज्ञान हे जीवाचा स्वभाव आहे अथवा दर्शन हे जीवाचा स्वभाव आहे असेही म्हटलेले आढळते.
चैतन्य हे जीवाचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे. म्हणूनच तो इतर अचेतन अजीव द्रव्यांहून वेगळा ठरतो. विशेषतः पुद्गल द्रव्यापेक्षा तो निराळाच आहे. पुद्गल द्रव्यापासून बनलेल्या शरीर इत्यादीपेक्षा तो भिन्नचं आहे.
सांसारिक जीवनात" जीव हा अनादि काळापासून कर्माशी संबंधित आहे. कर्म हे पुद्गल स्वरूपाचे आहे. ते विशिष्ट कारणांमुळे जीवाला चिकटून बसते. या कर्मरूपी मळाने जीवाचे मूळ स्वरूप झाकळून जाते, मर्यादितोहे. घाती हे नाव असणारी कर्मे जीवाच्या मूळ स्वरूपाचा -हास करतात. संसारी जीवाने जर या कर्मांचा नाश केला तरच त्याला स्वत:चे मूळ रूप प्राप्त होते आणि तो मुक्त होतो. मुक्त जीव हे अनंत ज्ञान, अनंत दर्शन, अनंत वीर्य आणि अनंसुख३ या चार अनंत गुणांनी युक्त असतात. कधी कधी ज्ञान इत्यादी शब्दांच्या मागे “अनंत” शब्दाऐवजी "केवल” असा शब्द वापरला जातो (पहा :- नियमसार, १८१). कधी कधी तर अनंत आणि केवल हे दोन्हीही शब्द अध्याहृत असतात. घातिकर्मे ही चार प्रकारची आहेत. या चारही घातिकर्मांचा नाश झाला की जीवाचे स्वभावसिद्ध असे ज्ञान इत्यादि चार४ गुण प्रकट होतात. निराळ्या शब्दात सांगायचे झाल्यास, ज्ञान इत्यादि चार अनंत / केवल गुणांनी युक्त असणे, हे जीवाचे मूळचे शुद्ध स्वरूप" आहे.
जीव हा अस्तिकाय आहे. म्हणून त्याला अनेक प्रदेश / भाग / अवयव आहेत. प्रदेश म्हणजेच भाग/अवयव. जीवाला असे प्रदेश असल्यामुळे" तो प्रदेशी / अवयवी ठरतो.
जीवाचे हे जे प्रदेश अथवा अवयव आहेत, त्यांचा संकोच अथवा विकास होतो. संसारात म्हणजे जन्ममरणाच्या चक्रात जीव हा अनेक देह धारण करतो. हे देह लहान-मोठे असतात. शरीराच्या त्या त्या आकाराप्रमाणे जीवाचे हे प्रदेश लहान/संकुचित होतात अथवा मोठे/विकसित होतात. उदा. सकस चांगले अन्न खाऊन देह पुष्टमोठा झाला अथवा इतर काही कारणांनी देह कृश / बारीक झाला, तर त्या त्या देहातील जीवाचे प्रदेश हे सुद्धा संकोच वा विकास॰ पावतात. वाळलेल्या कातड्याप्रमाणे संकोच असतो तर पाण्यातील तेलाप्रमाणे विकास असतो. जीव हा संकोच आणि विकास पावणारा ठरतो.
जीवाला अवयव असल्यामुळे आणि ते अवयव लहान-मोठे होत असल्याने जीव हा आकाराने युक्त, साकार ठरतो. पण हा त्याचा आकार अनिश्चित असतो. कारण ज्या देहात एकादा जीव असेल, त्या देहाएवढा जीवाचा आकर होतो. म्हणजे असे :- कर्मामुळे जीव या संसारसागरात भ्रमण करीत असतो. तेथे त्याला निरनिराळ्या आकाराचे लहान-मोठे देह प्राप्त होतात. म्हणून ज्या देहात जीव असेल त्या देहाचा आकार त्याला प्राप्त होतो. मुंगीच्यशरीरातील जीव अवयवांचा संकोच करून मुंगीच्या शरीराएवढा होतो, तर हत्तीच्या शरीरात अवयवांचा विकास करून तो हीच्या शरीराएवढा होतो. संक्षेपाने सांगायचे झाल्यास, ज्या देहात जीव असतो त्या देहाचा आकार त्याला प्राप्त होतो. हे झाले संसारी जीवांच्या बाबतीत.
आता समजा माणूस विद्यमान जीवनात जीवन्मुक्त झाला. तोपर्यंत त्याला देह असल्याने त्याचा जीव त्याच
