Jain Tattvagyan

Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan

Page 15

२.१ जीवाजीवं दव्वं । गोम्मटसार, जीवकाण्ड, ५६३ २.२ जीव-स्वभाव: चेतना । तत्त्वार्थराजवार्तिक, पृ. १९ २.३ जीउ स चेयणु दव्वु । परमात्मप्रकाश, २.१७ २.४ जीव-द्रव्य-विपर्यया भवंति अजीवाः । तत्त्वार्थधिगमसूत्र ५.१ वर सिद्धसेन २.५ अचेदणं हवदि य अज्जीवं । प्रवचनसार, १२७ २.६ लोओ अणाइ-निहणो । पउमचरिय, ३.१८ २.७ जीवा चेव अजीवा य एस लोए वियाहिए । उत्तराध्ययनसूत्र ३६.२ २.८ धर्माधर्माकाश-जीव-पुद्गला: पंच अस्तिकायाः । तत्त्वार्थाधिगमसूत्र ३.६ वर सिद्धसेन २.९ पंचास्तिकाय-समुदायो लोकः । तत्त्वार्थाधिगमभाष्य, ३.६ २.१० संति जदो तेणेदे अस्थि त्ति भणंति जिणवरा तम्हा ।
काया इव बहुदेसा तम्हा काया य अत्थिकाया ।। द्रव्यसंग्रह २४
अस्तिकायमधील "काय” म्हणजे अनेक प्रदेशांनी युक्त असणे (बहु-प्रदेश-प्रचयत्व-लक्षणं कायत्वम् । पंचाप्तिकाय १०२ वरील तत्त्वार्थवृत्ति) २.११ अस्तयः प्रदेशाः, तेषां काय: संघातः अस्तिकायः । जीवसमासप्रकरण ८५ वर हेमचंद्र २.१२ परमाणु-प्रमाणोऽसौ प्रदेश इति कीर्तितः । लोकप्रकाश, ११.९ २.१३ पहा :- जैनसिद्धांतदीपिका, वस्तुदर्शन, पृ. २८. तसेच :- किमयं भंते कालो त्ति पवुच्चइ । गोयमा जीवा चेव अजीवा चेव त्ति । २.१४ धर्माधर्मी तथाकाशं पुद्गला: काल एव च ।
पंचाप्यजीव-तत्त्वानि ।। हरिवंशपुराण, ५८.५३ २.१५ विना कालेन शेषाणि द्रव्याणि जिन पुंगवैः ।
पंचास्तिकाया: कथिता: प्रदेशानां बहुत्वतः ।। तत्त्वार्थसार, ३.४ २.१६ षड्-द्रव्य-समूहात्मको लोकः । पंचास्तिकाय ८७ वर तात्पर्यवृत्ति २.१७ संसारिणो मुक्ताश्च । तत्त्वार्थसूत्र, २.१०
३.१ जीव-द्रव्य-विपर्यया भवंति अजीवाः । तत्त्वार्थाधिगमसूत्र ५.१ वर सिद्धसेन ३.२ अचेदणं हवदि य अज्जीवं । (प्रवचनसार, १२७); चैतन्याभाव लक्षण: अजीवः । (पंचास्तिकाय १०८ वर तत्त्वदीपिका); अनुपयोग-लक्षण:
अजीवः । (जैनसिद्धांतदीपिका, ३.३) ३.३ ज्ञानादीनां अभावो यस्य लक्षणं स: अजीवः । तत्त्वार्थराजवार्तिक, पृ. १९ ३.४ धर्माधर्माकाश-काल-द्रव्याणि अमूर्तानि । (परमात्मप्रकाश २.२८ वर ब्रह्मदेव) ; रूप-रस-गंध-स्पर्श-परिणाम-बहिर्वर्तित्वात् अमूर्तानि ।
(तत्त्वार्थधिगमसूत्र ५.३ वर सिद्धसेन) ३.५ लोकाकाशं अभिव्याप्य धर्माधमौ व्यवस्थितौ । (हेमचंद्रकृत सप्ततत्त्वप्रकरण ४८) ; अन्योन्यानुप्रवेशेन विना कालाणवः पृथक् । लोकाकाशमशेष ___तु व्याप्य तिष्ठति संचिताः ।। (हरिवंशपुराण, ७.७) ३.६ धर्माधर्मी नभः कालश्चत्वारः संति निष्क्रियाः । तत्त्वार्थसार, ३.१८
४.१ जीवानां पुद्गलानां च कालस्याधर्मधर्मयोः । अवगाहन-हेतुत्वं-तदिदं प्रतिपद्यते ।। तत्त्वार्थसार, ३.३८ ४.२ अवगाहणमायासं जीवादि-सव्व-दव्वाणं । नियमसार, ३० ४.३ धर्माधर्म-युताः काल-पुद्गला जीवपूर्वकाः । खे यावत्यत्र तिष्ठति लोकाकाशः स उच्यते ।।
तस्माद् बहिरनंत: स्याद् आकाशो द्रव्य-वर्जितः । नित्योऽमूर्तः क्रियाहीनः सर्वज्ञ-दृष्टि-गोचरः ।। वर्धमानपुराण, १६.३२-३३
५.१ धम्म काऊणं इहं पाविहिसि सुरालए परम-सोक्खं ।
दुक्खं अणुहवसि चिरंतरयमि गओ अहम्मेणं ।। पउमचरिय, ३३.४४ धम्मो मंगलमुक्किट्ठ अहिंसा संजमो तवो । देवा वि तं नमसंति जस्स धम्मे सया मणो ।। दसवेयालियसुत्त, १०.१ दुर्गति-प्रसृतान् जीवान् यस्माद धारयते ततः ।
धत्ते चैतान शभे स्थाने तस्माद धर्म इति स्मतः ।। ५.२ गति-परिणतानां धर्मो जीव-पद्गलानां गमन-सहकारि-कारणं भवति । द्रव्यसंग्रह, १७ वर ब्रह्मदेव ५.३ उदयं जह मच्छाणं गमणाणुग्गहयरं हवदि लोए ।
तह जीव-पुग्गलाणं धम्मं दव्वं वियाणेहि ।। पंचास्तिकाय, ८५ ५.४ ठाण-जुदाण अधम्मो पुग्गल-जीवाण ठाण-सहयारी । द्रव्यसंग्रह, १८