Jain Tattvagyan

Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan

Page 7

प्रास्ताविक
प्राचीन भारतात अनेक तात्त्विक दर्शने उदयास आली. पुढे त्यांचे वर्गीकरण करण्यात आले. हे वर्गीकरण आस्तिक आणि नास्तिक अशा दोन भागात केले गेले. जी दर्शने वेदांचे प्रामाण्य मानीत त्यांना 'आस्तिक' असे हटले जाई आणि वेदांचे प्रामाण्य न मानणारी दर्शने 'नास्तिक' मानली गेली. अशाप्रकारच्या नास्तिक दर्शनात जैन दर्शनाचा समावेश केला गेला. आणखी एका दृष्टीनेही जैन दर्शन हे नास्तिक म्हणता येते. लौकिक व्यवहाराच्या दृष्टीनलैन दर्शन हे नास्तिक आहे. म्हणजे असे :- जगाची उत्पत्ती, स्थिति आणि नाश करणारा असा ईश्वर जे मानीत नाहीत त्यांना लौकिकात नास्तिक म्हणतात. या दृष्टिकोनातूनही जैन दर्शन नास्तिक ठरते. कारण जैन दर्शनात जरी अनेक वे मानले गेले आहेत, तरी विश्वाचा कर्ता, धर्ता आणि हर्ता असा कोणी श्रेष्ठ ईश्वर मानलेला नाही आणि म्हणूनही जैन नि हे नास्तिक म्हणता येते.
जैनांच्या मते, जैन धर्म हा अनादिं आणि अनंत आहे. तथापि अनादि व अनंत अशा काळाच्या प्रवाहात त्याचा प्रभाव कमी होतो, त्याला ग्लानि येते. काळाचे उत्सर्पिणी आणि अवसर्पिणी असे दोन भाग आहेत. अवसर्पिणी कायम उतरतीला लागलेल्या जैन धर्माचे पुनरुज्जीवन केले जाते. प्रत्येक उत्सर्पिणी आणि अवसर्पिणी कालखंडात चोवीस जि अथवा तीर्थंकर उद्भूत होतात आणि ते पुन: जैन धर्मालो प्रभावी करतात. चालू अवसर्पिणी काळात ऋषभ हा पहिला जिन/तीर्थंकर होता आणि वर्धमान महावीर हा चोवीसावा तीर्थंकर होता. या चोवीस जिनांनी/तीर्थंकरांनी जैन धर्माची पुनःस्थापना केली.
जैन दर्शन या नावाचे स्पष्टीकरणही लक्षात घेण्यासारखे आहे. 'दर्शन' म्हणजे अंतिम तत्त्वाचे दर्शन, 'ज्ञान' म्हणजेच तत्त्वज्ञान अथवा तत्त्वज्ञानाची प्रणाली. जैन या शब्दाचे पुढीलप्रमाणे अर्थ होतात :- जैन हा शब्द जिन शब्दावरून साधलेला आहे आणि जिन हा शब्द संस्कृतमधील “जि' या धातूला उणादि सूत्राच्या तृतीय पादातील “इण्-सिज्-जि-र्दाडु-ष्यविभ्योनक्” (सिद्धांतकौमुदी, पृ. ३०३) या सूत्रानुसार “न' प्रत्यय लागून बनलेला आहे. जिन म्हणजे जेता, जिंकणारा. राग अथवा आसक्ति जिंकतो तो जिन आणि जिन हा शब्द चोवीसही तीर्थंकरांचे बाबतीत समानपणे वापरला जातो आणि या जिनांनी प्रणीत केलेले ते जैन दर्शन होय.
जैन शब्दाची आणखी दोन स्पष्टीकरणे दिली जातात. त्यानुसार अर्थ होतील ते असे :
(१) जिनाने सांगितलेल्या मार्गामध्ये रत असणारा, जिनप्रणीत मार्गाचे आचरण करणारा तो जैन (जिन-मार्गरतो जैनः । दक्षिणामूर्ति सहस्रनाम यामध्ये उद्धृत). म्हणजे जिनप्रणीत मार्गाचा अवलंब करणाऱ्या जैनांना मान्य असामे तत्त्वज्ञान म्हणजे जैन दर्शन.
(२) जिनाला जो देव मानतो तो जैन. अशा जैनांना मान्य असणारे तत्त्वज्ञान ते जैन दर्शन.
या जैन दर्शनालाच अर्हत् मत अथवा आर्हत दर्शन असे म्हटले जाते. त्याचा अर्थ अर्हताचे मत/सिद्धांत अथवा अर्हत् प्रणीत तत्त्वज्ञान. जैन धर्मात जिन आणि अर्हत् हे समानार्थी शब्द आहेत. अर्हत् हा उत्तम देव आहे. तो कर्मांच्या तडाक्यातून सुटलेला परमात्मा देव आहे. जिन हाही ईश्वर, परमात्मा आहे. तेव्हा जिन म्हणजेच अर्हत्. जिनाने म्हणजेच अर्हताने प्रणीत केलेले मत अथवा तत्त्वज्ञान म्हणजेच अर्हत् मत अथवा आर्हत दर्शन होय.
जैन दर्शनात “स्यादवाद" हा अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. या नावावरून स्यादवादि-मत असेही नाव कधी कधी जैन दर्शनाला दिले जाते. स्यादवाद हे जैन दर्शनाचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे. स्यादवाद हे जैन दर्शनाचे जीवआहे असे म्हटले जाते. स्यादवाद हा इतका महत्त्वाचा आहे की जैन दर्शनात जे सर्वोच्च ज्ञान/सर्वज्ञत्व/केवलज्ञान मानलेने त्याच्या तोडीचा स्यादवाद आहे असे मानतात. त्या दोहोंत जो थोडा फरक आहे तो असा :- केवलज्ञान असणऱ्या पुरुषाला सर्व द्रव्ये, पर्याय इत्यादींचे साक्षात प्रत्यक्ष ज्ञान असते आणि ते एकाच वेळी असते ; याउलट स्यादवादात ते ज्ञान अप्रत्यक्ष आणि क्रमाने होणारे असते. असा स्यादवाद ज्यांना मान्य आहे तो स्यादवादी२. अशांना मान्य असणारे मत/दर्शन म्हणजे स्यादवादि मत होय.