________________
2
આમાં આત્મા છે તો તેની સાથે બંધાનાર પુદ્ગલ અજીવ પણ છે એ અર્થથી ખેંચાઇને આવે છે. અને એ બન્નેયની વિવિધ ઘટનાઓ રૂપ વિશ્વવ્યવસ્થામાં બાકીના ત્રણ-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય પણ જરૂરના હોવાથી તેનું અસ્તિત્વ પણ અર્થથી ફલિત થઇ જાય છે.
આમ આખી વિશ્વ વ્યવસ્થાની ઇમારત સમજાય છે. પરંતુ એ બધુંય બાજુ ઉપર રાખીને હેય અને ઉપાદેય, જ્ઞેય અને ઉપેક્ષ્ય રૂપ ધર્મ વ્યવસ્થાના પાયામાં આ છ તત્ત્વો-છ સ્થાનો મુખ્ય હોવાથી તે તત્ત્વજ્ઞાન ઉ૫૨ ધર્મ વ્યવસ્થાની ઇમારત ખડી છે.
વસ્તુનો સ્વભાવ તે ધર્મ. ધર્મ શબ્દની આ વ્યાખ્યાને અહીં મોક્ષના ઉપાય રૂપ ધર્મમાં ગૌણ સ્થાન છે. અહીં તો ધર્મ એટલે મોક્ષાનુકૂળ આત્મિક વિકાસ એ અર્થ લેવાનો છે. રત્નત્રયીના વિકાસરૂપ વિશ્વમાંની શાશ્વત નિસરણી ધર્મ શબ્દથી લેવાની છે.
અને તે પાંચ આચાર-છ આવશ્યક રૂપ પણ સમજી શકાય તેમ છે. તે શાશ્વત નિસરણીની વ્યવસ્થા, માર્ગાનુસારિતા, સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્તિ, દેશવિરતિ રૂપ શ્રાદ્ધ ધર્મ અને સર્વવતિથી શૈલેશીકરણ સુધીનો સર્વવરિત રૂપ મુનિધર્મ છે. શાશ્વત ધર્મના મુખ્ય ભાગો આમાં આવી જાય છે.
શાશ્વત ધર્મની તે નિસરણી અનાદિ અનંત કાળથી શાશ્વત છે. શ્રી તીર્થંકર પ્રભુ કેવળ જ્ઞાન પામ્યા બાદ તેનો માત્ર ઉપદેશ આપે છે. તેઓ સ્વયં તે સીડી કરતા નથી, બનાવતા નથી, તેઓ માત્ર તે બતાવે
છે.
દ્વિવિધ શાશ્વત ધર્મના ઉપદેશ રૂપી ઉદ્દેશ એ શાસન સંસ્થાના એક અંગની અત્રે વિચારણા કરી.
૩૫
