________________
પરંતુ ક ભોક્તાપણું, અવિકાસ અને વિકાસોથી મોક્ષો વિગેરે કોના થાય છે ? કેમકે બે અવસ્થા થઈ. મોક્ષરૂપ અને અમોક્ષરૂપ. એ બન્નેય અવસ્થા એક જ પદાર્થની જાદી જાદી અવસ્થાઓ છે, જાદા જુદા વખતે થનારી છે.
માટે બન્નેય અવસ્થામાં સ્થાયી રહેનાર પદાર્થ હોવો જોઈએ. ક્ષણિક ઉત્પન્ન થઈ નાશ પામનાર પદાર્થમાં જાદા જુદા વખતની બે અવસ્થાઓ ઘટી શકે નહીં.
તે સ્થાયી પદાર્થ તે આત્મદ્રવ્ય છે. અને તે સ્થાયી હોવા છતાં રૂપાન્તર પામવાની યોગ્યતા યુક્ત હોવાથી અસ્થાયી રૂપાન્તરો પણ પામે છે. પરંતુ તે વાત ગૌણ રાખીને અને તેના સ્થાયીપણાને મુખ્ય રાખીને કહી શકાય છે કે આત્મા પદાર્થ જગતમાં છે, તે નિત્ય છે, સદા શાશ્વત છે, અને છતાં તે બીજી અનેક અવસ્થાઓમાં રૂપાન્તર પામી શકે છે, પરિણામ પામી શકે છે.
આમ આત્મા કેવલ કૂટસ્થ નિત્ય બ્રહ્મ રૂપ પણ નથી, અને ક્ષણિક નાશવંત પણ નથી.
૧. જગતમાં ભોકતાપણાનું દુઃખ છે. ૨. અને તેનું કારણ કર્મ છે. ૩. તેનાથી મોક્ષ થાય છે. ૪. અને રાત્રયીની આરાધના વિગેરે તેનાં કારણો છે. - આ ચાર આર્ય સત્યો કહેવાય છે. પરંતુ તેમાં અપૂર્ણતા રહે છે. તેથી તે ચારમાં પ. આત્મા છે, અને ૬. તે નિત્ય છે, એ બે ઉમેરવાથી છ આર્ય સત્ય બરાબર વ્યવસ્થિત થાય છે.
તેના તત્ત્વજ્ઞાન ઉપર ધર્મ વ્યવસ્થાની આખી ઈમારત ઉભી થાય
