________________
દર્શન, બે પરિબળોને તું બરાબર સમજી લે. પ્રથમ પરિબળ છે દયા અને બીજું પરિબળ છે પ્રેમ. આ બન્ને પરિબળોની અલગ અલગ અપેક્ષાએ જાત જાતની વ્યાખ્યાઓ થઈ શકે છે પણ તારી જે ભૂમિકા છે એને નજરમાં રાખીને જો વ્યાખ્યા કરું તો એ વ્યાખ્યા આ છે
બીજાના દુઃખે દુઃખી થાય એનું નામ છે દયા અને બીજાના સુખે સુખી થાય એનું નામ છે પ્રેમ.
દયા વિના જો ધર્મમાં પ્રવેશ નથી તો પ્રેમ વિના ધર્મમાં સ્થિરતા નથી. દયા જો માણસાઈની જાહેરાત છે તો પ્રેમ સજ્જનતાથી માંડીને ઉપરની તમામ શ્રેષ્ઠ કક્ષાઓની
જાહેરાત છે. તું આ ક્ષેત્રમાં પદાર્પણ કરવા માગે છે ને ? તો શરૂઆત અહીંથી કર. દયાને તારા હૃદયમાં એવી જડબેસલાક પ્રતિષ્ઠિત કરી દે કે અન્યનું દુઃખ તું કદાચ શક્તિ-સામગ્રી કે સંયોગના અભાવે દૂર ન પણ કરી શકે તો ય અન્યનું દુઃખ તું જોઈ તો ન જ શકે. રસ્તાના એક ખૂણે ટૂંટિયું વાળીને પડેલ કણસી રહેલ ભિખારીની વેદના જોઈને કમ સે કમ તું નિશ્ચિંતતાથી સૂઈ તો ન જ શકે. જુવાનજોધ દીકરાની ઘરમાંથી નીકળેલ લાશ પાછળ માથા પછાડતી સ્ત્રીને જોઈને કમ સે કમ એ દિવસ પૂરતું તો તું મિષ્ટાન્ન તો ન જ ખાઈ શકે. ઑપરેશનમાં બન્ને પગ ગુમાવી બેઠેલ કો'ક વૃદ્ધના કલ્પાંતને સગી આંખે નિહાળ્યા પછી કમ સે કમ એ દિવસ પૂરતા તો તારા પગ થિયેટર તરફ ન જ વળે. ગરીબીના કારણે માંદગીની દવા ન કરાવી શકતા કો'ક દરિદ્રની એ લાચારી નિહાળીને કમ સે કમ એ દિવસ પૂરતું તો હૉટલનું ખાવાનું છોડી જ દે.
ટૂંકમાં અન્યની આંખનાં આંસુ તારી આંખના ખૂણે આંસુના બુંદને જન્મ આપનારા તો કમ સે કમ બની જ રહે. શું કહું તને ? જો ‘એકડો’ જ નથી, ગણિતની ઇમારત ધરાશાયી છે. જો ‘દયા’ જ નથી, જીવનની ઇમારત ધરાશાયી છે.
૧૯
૧૫
મહારાજ સાહેબ,
આત્મનિરક્ષણ કર્યું ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે અમારી આંતરિક સ્થિતિ કેટલી હદે કથળી ચૂકી છે ? ગાયના મડદાની બિલકુલ બાજુમાં બેસીને કૂતરો જેમ સૂકા હાડકાને ટેસથી બટકા ભરી શકે છે તેમ પડોશીના ઘરમાંથી કો'ક જુવાનજોધ યુવકની લાશ નીકળતી હોય તો ય અમે ટેસથી ટી.વી. જોઈ શકીએ છીએ.
ધરતીકંપમાં ૨૦૦૦ નાં મોત થાય, વાવાઝોડું ૫૦૦૦ ને ભરખી જાય કે કોમી હુલ્લડમાં ૧૦૦૦૦ ની રાખ થઈ જાય અમને ટેસથી મિષ્ટાન્ન આરોગવામાં કોઈ જ જાતનો વાંધો આવતો નથી. અમારા હૃદયની લગણીને ઉત્તેજિત કરવા કો’ક ભિખારી કદાચ પોતાના હાથ-પગના આંગળા મજબૂરીથી વિકૃત પણ કરી દે છે તો ય એના લક્ષમાં અમે એને સફળ બનવા દેતા નથી. કતલખાનું ચાહે દેવનારનું હોય કે અલ-કબીરનું, એમાં રહેંસાઈ જતાં પશુઓની સંખ્યા ચાહે હજારોમાં હોય કે લાખોમાં, અમને દર અઠવાડિયે થિયેટરમાં જતા અટકાવવામાં એ આંકડાઓ સફળ બનતા નથી.
ટૂંકમાં, હાથ છે એટલે અમે જેમ ખાઈ શકીએ છીએ, આંખ છે એટલે અમે જેમ જોઈ શકીએ છીએ, પગ છે એટલે અમે જેમ ચાલી શકીએ છીએ, જીભ છે એટલે અમે જેમ બોલી શકીએ છીએ, તેમ હૃદયનું ધબકવાનું ચાલુ છે એટલે અમે જીવી રહ્યા છીએ. બાકી, આપ જેને જીવંતતા માનો છો એ લાગણીતંત્ર તો અમારું ક્યારનું ય મૂર્છિત અવસ્થામાં ચાલ્યું ગયું છે. અલબ ા, આશ્વાસન લેવું હોય તો અમે એટલું લઈ શકીએ તેમ છીએ કે એ લાગણીતંત્ર સાવ જ ખતમ નથી થઈ ગયું. ક્વચિત, કો'ક પ્રસંગ વિશેષમાં એચોક્કસ ઝંકૃત થઈ જાય છે, કો’ક અત્યંત નિકટના આત્મીયજનની વિદાયમાં કે વેદનામાં એ ચોક્કસ વ્યથિત થઈ જાય છે. અને આ એક જ આશા છે, અમારા બચવાની.
બાકી, ‘અન્યનાં દુઃખોને દૂર ન કરી શકે તો કાંઈ નહીં પણ કમ સે કમ જોઈ ન શકે એવા હૃદય'ની આપની માંગ જ અમારી કનિષ્ઠ કક્ષાની જાહેરાત છે. ખોટું નહીં બોલું આપની પાસે, પણ ગઈકાલ સુધી અમારી સ્થિતિ એ હતી કે અન્યના અને એમાંય ખાસ કરીને અમે જેઓને પ્રતિસ્પર્ધીઓ માન્યા છે, દુશ્મનો માન્યા છે, સ્વાર્થપ્રતિબંધક માન્યા
૨૦
