________________
સુભાષિતકારને સ્પષ્ટ ખ્યાલ છે અને એ હિસાબે જ એમણે શ્લોકની સમાપ્તિમાં લખી દીધું છે કે
‘દાનનું અલંકાર સુપાત્રદાન છે.’ આ અંગેની વાત હવે પછીના પત્રમાં.
અરે, ક્યારેક તો અજ્ઞાનતાના ભોગ બનીને અપાયેલ દાન વિપરીત ફળને આપનારું પણ બની રહે છે. થોડાંક જ વરસો પહેલાં પશ્ચિમના દેશમાં એક મરણ પામેલી વૃદ્ધા પોતાના વીલમાં લખી ગયેલી કે-“મેં મારા ઘરમાં સો જેટલી બિલાડી પાળી છે. એ તમામ બિલાડીઓને મેં મારા પોતાના દીકરાની જેમ જ સાચવી છે પણ મને ભય છે કે મારા મોત પછી એ બિલાડીઓની માવજત મારી જેમ કોઈ કરશે કે કેમ? આ શંકાથી મુક્ત થવા હું જાહેર કરું છું કે મારું મોત થતાંની સાથે જ એ તમામ બિલાડીઓને મારી નાખવામાં આવે અને એ માટે જે પણ સંસ્થા આગળ આવે એ સંસ્થાને મારી લાખો ડૉલરની સંપત્તિ ભેટ આપી દેવામાં આવે.’ આ વીલને દાનનું ફરમાન કહેવાય કે કતલનું ફરમાન?
દર્શન,
અત્યંત દુર્લભ છે મનુષ્યજન્મ. અનંત જીવોમાંથી માત્ર સંખ્યાતા જીવોને જ એ પ્રાપ્ત થાય છે. મુશ્કેલ છે સંપત્તિની પ્રાપ્તિ. કરોડો-અબજો મનુષ્યોમાંથી જેઓની પાસે વિશિષ્ટ કોટિનું પુણ્ય હોય છે તેઓને જ વિપુલ સંપત્તિ મળે છે. અત્યંત મુશ્કેલ છે દાનની બુદ્ધિ, કર્મો જેમનાં હળવા થયા હોય છે તેઓના અંતરમાં જ જાગે છે આ દાન માટેના ભાવો અને એમાં ય અત્યંત મુશ્કેલ છે સુપાત્રોનો યોગ. સમ્યકુ સમજણ અને વિશિષ્ટ પુણ્ય હોય છે એમને જ સુપાત્રોનો યોગ થાય છે અને સુપાત્રોની ઓળખ થાય છે.
અલબત્ત, અધ્યાત્મ કલ્પદ્રુમ નામના ગ્રંથમાં દાનના પાંચ પ્રકાર વર્ણવ્યા છે. અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન, ઉચિતદાન અને કીર્તિદાન. જગતના નાનામોટા કોઈ પણ જીવને જીવનની ભેટ ધરતું અને મૃત્યુના મુખમાં જતું બચાવતું જે દાન તે અભયદાન. સગુણોથી મઘમઘતા અને પાપોથી વિરામ પામેલા આત્માઓને બહુમાનભક્તિપૂર્વક અપાતું જે દાન તે સુપાત્રદાન. દુઃખોથી મુક્ત કરવા વિવેક જાળવીને અપાતું જે દાન તે અનુકંપાદાન. સમય-સ્થળ અને સંયોગની ઉચિતતા જોઈને અપાતું જે દાન તે ઉચિતદાન અને સ્વપ્રશંસાના ખ્યાલ સાથે અપાતું જે દાન તે કીર્તિદાન.
તને કદાચ એમ થતું હશે કે દાન માટે હજી માંડ માંડ તો મારું મન તૈયાર થયું છે ત્યાં દાનના આ બધા ભેદો અને પેટાભેદો સમજવાની મારે ક્યાં જરૂર છે ? પણ તને ખબર નહીં હોય કે માત્ર સંપત્તિ છોડી દેવાથી કે આપી દેવાથી જ દાનના ફળના અધિકારી બની શકાતું નથી. લેનારની કક્ષા, એના માટેનો આપણાં મનનો ભાવ વગેરે પરિબળો પણ દાનના ફળમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.
મહારાજ સાહેબ,
આપના છેલ્લા ચારેક પત્રોના લખાણ પર ગંભીરતાથી વિચારતા હું એ નિષ્કર્ષ પર આવ્યો છું કે દાનના યોગને જીવનમાં મહત્ત્વનું સ્થાન આપ્યા વિના આ જીવન સફળ નથી અને દાનમાં પાત્ર અને વિવેકને પ્રાધાન્ય આપ્યા વિના દાન સફળ નથી. અર્થાત દાન આ જીવનને સફળ બનાવે છે અને પાત્રને જોઈને વિવેકપૂર્વક અપાતું દ્રવ્ય દાનને સફળ કરે છે. મારા આ નિષ્કર્ષમાં હું ક્યાંય થાપ ખાતો હોઉં તો જણાવશો.
દર્શન, તારી આ સમજ બરાબર છે. મને એમ લાગે છે કે હવે આ બાબતમાં મારે તને વિશેષ માર્ગદર્શન આપવાની જરૂર નથી પણ એક અતિ મહત્ત્વની બાબત તરફ હું તારું ખાસ ધ્યાન દોરવા માગું છું. આ જગતના જે જીવો છે એમાંના કેટલાક જીવો એવા છે કે જેઓ કેવળ ‘જીવવાની' જ ઇચ્છા ધરાવે છે. એમના જીવવાની તમામ પ્રવૃત્તિઓનું એક જ લક્ષ હોય છે.
બસ, જીવન ટકી જાય. એમની સંપત્તિ પાછળની દોટ પણ આ ઉદેશપૂર્તિ માટે જ
