________________
હતો ત્યારે એમ લાગતું હતું કે આ જીવનમાં તો આપણે ‘સારા’ બની શકીએ એવી કોઈ જ શક્યતા નથી. પણ, ભંગારના વેપારીની વાત લખીને આપે મને નિરુત્સાહી થતો અટકાવી દીધો છે. ભંગારનો વેપારી ભંગાર કાઢીને જો સોના-ચાંદીનો ધંધો નવો શરૂ કરી શકે છે તો હું પણ દોષસભર જીવનને તિલાંજલિ આપીને નવેસરથી ગુણપ્રાપક જીવન જીવી શકું જ છું.
ટૂંકમાં, મારે “સારા” બનવું હોય તો ભૂતકાળની મારી ‘ખરાબી’ને મારે વધુ પડતું વજન આપવા જેવું નથી. સાવધ બની જાઉં, જાગ્રત બની જાઉં તો હું ચોક્કસ સારું જીવન જીવવા દ્વારા સારો બની શકું છું. આપના આ માર્ગદર્શને મને ખૂબ ખૂબ ઉત્સાહમાં લાવી દીધો છે જે બદલ હું આપનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું.
હવે મૂળ વાત. લાગણીતંત્રને ધબકતું રાખવા માટે આપે ‘અન્યનાં દુ:ખને કમ સે કમ જોઈ તો ન જ શકે' એવા હૃદયની જે વાત કરી છે એ ક્ષેત્રમાં મારે કોઈ પણ હિસાબે સફળતા તો મેળવવી જ છે પણ એ અંગે કોઈ અતિ મહત્ત્વની બાબત મારે ધ્યાનમાં રાખવા જેવી હોય તો આપ ખાસ જણાવશો.
દર્શન, સાવ સીધી-સાદી બે વાતો તારે ધ્યાનમાં રાખવાની છે. જડ પ્રત્યેના રાગથી બચવા તારે વિચારશીલ બનવાનું છે અને જીવો પ્રત્યેના દ્વેષથી બચવા તારે લાગણીશીલ બનવાનું છે. અનંતકાળના સંસાર પરિભ્રમણમાં આ જીવે જો કોઈ ભયંકર ભૂલો કરી હોય તો તે આ જ કરી છે. લાગણીશીલ એ બની ગયો છે જડે પ્રત્યે અને એના જ કારણે ખેંચાઈ ગયો છે એ રાગમાં. અને વિચારશીલ એ બની ગયો છે જીવો પ્રત્યે અને એના જ કારણે એ ખેંચાઈ ગયો છે દ્વેષમાં. ક્રૂરતા, કઠોરતા, કર્કશતા, સંવેદનહીનતા વગેરેને જન્મ આપવાનું કામ કર્યું છે દ્રશ્ય અને દ્વેષને જન્મ આપવાનું કામ કર્યું છે વિચારશીલતાએ.
શું કહું તને ? આંખનો સુરમો પેટમાં પધરાવી દેવાની ભૂલ કદાચ એટલી બધી ઘાતક નથી નીવડતી પણ જડત્રે દાખવવાની વિચારશીલતા જ્યારે જીવક્ષેત્રે દાખવવામાં આવે છે ત્યારે કઈ હોનારત નથી સર્જાતી એ પ્રશ્ન છે. આ પંક્તિ પર ગંભીરતાથી વિચારજે. સ્તબ્ધ થઈ જઈશ.
મહારાજ સાહેબ,
જડ પ્રત્યે બનવું વિચારશીલ અને જીવો પ્રત્યે બનવું લાગણીશીલ, આપના આ સૂચન પર ગંભીરતાથી વિચાર તો કર્યો પણ એમા હું ખાસ ફાવ્યો નહીં. ઇચ્છું છું કે આપ જ આ બાબત પર કંઈક વધુ પ્રકાશ પાડો.
દર્શન, જડક્ષેત્રે આમ તો ઢગલાબંધ પદાર્થો પ્રત્યે જીવનું આકર્ષણ છે. મીઠાઈ ગમે છે, ફરસાણ ફાવે છે, મારુતિ આકર્ષે છે, બંગલો ગલગલિયાં કરાવે છે, ફર્નિચર જામે છે, ફૅશનેબલ વસ્ત્રો ખેંચે છે પણ આ તમામ પદાર્થો કરતાં સૌથી વધુ આકર્ષણ જીવનું હોય તો એ છે વિત્ત પ્રત્યે ! સંપત્તિની વાત આવે છે અને એ બધું જ છોડીને એની પાછળ દોડવા લાગે છે.
એને મેળવવા, ટકાવવા અને વધારવા એ જે કાંઈ પણ કરવું પડે એ તમામ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે. હવે વિત્ત પ્રત્યેના જાલિમ આકર્ષણથી મુક્ત થવું હોય તો એનો એક શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ એ છે કે ‘વિત્ત'ના સ્વરૂપ અંગે ગંભીરતાથી વિચારણા કરવી, શું કરાવે છે આ વિત્ત ? પરમાત્માને એ ભુલાવે છે, ગુરુને એ ગૌણ બનાવે છે, ધર્મની એ મશ્કરી કરાવે છે, મા-બાપની એ અવગણના કરાવે છે, પરિવારની એ ઉપેક્ષા કરાવે છે, શરીરની તંદુરસ્તીની એ અવગણના કરાવે છે, આત્માનું એ વિસ્મરણ કરાવે છે, પાપ-પુણ્યની વાતો એ ભુલાવે છે, પરલોક પ્રત્યે એ આંખમીંચામણાં કરાવે છે, મિત્રને એ દુશ્મન બનાવે છે, ઢગલાબંધ વ્યસનોને એ આમંત્રણ આપી બેસે છે.
ટૂંકમાં, જેના પણ જીવનમાં કેન્દ્રસ્થાને આ ‘વિત્ત’ ગોઠવાઈ જાય છે એ આત્મા છેલ્લામાં છેલ્લી હદની ક્રૂરતા આચરવા તૈયાર થઈ જાય છે. કબૂલ, સંસાર ચલાવવા માટે વિત્ત અનિવાર્ય છે પણ એનો અર્થ એ નથી કે એ જ જીવનમાં મુખ્ય બની જાય અને એના સિવાયનું બાકીનું બધું જ ગૌણ બની જાય. એમ તો જીવન ટકાવવા રોજ ખોરાક પણ લેવો પડે છે અને સંડાસ પણ જવું પડે છે પણ એટલા માત્રથી આખો દિવસ કાંઈ ભોજનની અને સંડાસની જ બોલબાલા કર્યા કરવાની હોતી નથી.
બસ, એ જ ન્યાયે વિત્ત વિના આ સંસાર ન ચાલતો હોવા છતાં ય એને જીવનમાં
૨૪
