________________
પણ અંતઃકરણને ધર્મનો જે રીતનો સ્પર્શ થવો જોઈએ એ રીતનો સ્પર્શ કરાવવામાં આપણે સદંતર નિષ્ફળ રહ્યા છીએ. પૂછી જોજે તારા અંતઃકરણને. એક-બે સાથે નહીં, લાખદસ લાખ સાથે નહીં, કરોડ-દસ કરોડ સાથે નહીં, સંખ્યાત-અસંખ્યાત સાથે નહીં પણ અનંત સાથે જોડાવાની એની તૈયારી છે ? જો હા, તો તારા ભાવિને ઉજ્જવળ બનતું રોકવાની તાકાત કોઈ જ પરિબળમાં નથી એ નિશ્ચિત વાત છે.
દર્શન,
અર્થપુરુષાર્થ અને કામપુરુષાર્થ પછી ત્રીજા નંબરના પુરુષાર્થમાં વાત આવે છે ધર્મપુરુષાર્થની.
માત્ર અર્થપુરુષાર્થમાં પાગલ બનનાર જો બધાય સાથે સંબંધ બગાડી બેસે છે. કામપુરુષાર્થને પ્રાધાન્ય આપનાર જો એકાદ સાથે સંબંધ બાંધી બેસે છે તો જગતના અનંત જીવો સાથે સંબંધ બાંધ્યા વિના ધર્મપુરુષાર્થમાં આગળ વધી શકાતું નથી. તું Like માંથી Love માં જવા માગે છે ને? અર્થ અને કામને ગૌણ બનાવીને ધર્મને તારે પ્રાધાન્ય આપવું જ પડશે. તિરસ્કારભાવ અને રાગભાવને તિલાંજલિ આપીને પ્રેમભાવને તારે હૃદયમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવો જ પડશે. સીમિતમાંથી અસીમમાં છલાંગ લગાવવાની હિંમત તારે કેળવવી જ પડશે. એક અપેક્ષાએ કહેવું હોય તો એમ કહી શકાય કે અર્થપુરુષાર્થવાળાને જો સંગ્રહ વિના ચેન પડતું નથી, કામપુરુષાર્થવાળો જો ત્યાંગને અમલી બનાવતો જ રહે છે તો ધર્મપુરુષાર્થવાળો દાનમાં કૂદડ્યા વિના રહી શકતો નથી.
અલબત્ત, કઠિનમાં કઠિન કોઈ પુરુષાર્થ હોય તો એ છે ધર્મપુરુષાર્થ. કારણ કે જગતના એક પણ જીવને તિરસ્કારનો, અવગણનાનો, ઉપેક્ષાનો કે અનાદરનો વિષય બનાવીને તમે સાચા અર્થમાં ધર્મી બની શકતા જ નથી અને આપણા જીવનની કોઈ મોટામાં મોટી સમસ્યા હોય તો તે આ એક જ છે, આપણે કો'કને ચાહી શકીએ છીએ પણ સર્વને ચાહી નથી શકતા. આપણે સદ્ગુણીઓ પર સભાવ ટકાવી શકીએ છીએ પણ દુર્ગુણીઓ પર સદ્ભાવ ટેકાવી નથી શકતા. અનુકૂળ બનનાર પ્રત્યે તો આપણે લાગણી પ્રદર્શિત કરી શકીએ છીએ પણ પ્રતિકૂળ બનનાર પ્રત્યે લાગણી પ્રદર્શિત કરી નથી શકતા. ધર્મ પ્રત્યે તો આપણે મનનું વલણ આદરવાળું બનાવી શકીએ છીએ પણ પાપી પ્રત્યે મનના વલણને કુણું નથી બનાવી શકતા.
ટૂંકમાં, અનંત અનંતકાળથી આપણે કાં તો અર્થમાં અને કાં તો કામમાં અટવાયા છીએ પણ ધર્મમાં તો આપણે પ્રવેશ પણ પામ્યા નથી. હા, વચન અને કાયાના સ્તરે આપણે ધર્મક્રિયાઓ પુષ્કળ કરી છે, ધર્મક્રિયાઓમાં મનને કદાચ એકાગ્ર પણ બનાવ્યું છે
દર્શન,
અર્થ, કામ અને ધર્મપુરુષાર્થ પછી ચોથા નંબરનો જે પુરુષાર્થ છે એનું નામ છે મોક્ષપુરુષાર્થ. જો કે તાત્ત્વિક રીતે વિચારીએ તો મુખ્ય પુરુષાર્થ તો બે જ છે. અર્થપુરુષાર્થ અને ધર્મપુરુષાર્થ, કામ અને મોક્ષ એ તો અર્થ અને ધર્મનાં ફળ છે.
અર્થાતુ, પાંચેય ઇન્દ્રિયોના વિષયો જેને જોઈએ છે એને અર્થપુરુષાર્થમાં વ્યસ્ત રહ્યા વિના જો ચાલતું નથી તો જેને સર્વકર્મોથી છુટકારારૂપ મોક્ષ જોઈએ છે એને ધર્મપુરુષાર્થને આત્મસાત્ કર્યા વિના ચાલતું નથી. છતાં અહીંયાં અપેક્ષાવિશેષથી અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ એ ચારેયને સ્વતંત્ર પુરુષાર્થ તરીકે વર્ણવ્યા છે. અર્થપુરુષાર્થ જો વ્યક્તિને જીવોથી તોડે છે, કામપુરુષાર્થ જો વ્યક્તિને એકાદ-બે કે પાંચ-પંદર જીવોથી જોડે છે, ધર્મપુરુષાર્થ જો વ્યક્તિને અનંત જીવોથી જોડે છે તો મોક્ષપુરુષાર્થ તો વ્યક્તિને ખુદને અનંત બનાવે છે. અનંત બનાવે છે એટલે? એટલે આ જ કે સંસાર પરિભ્રમણના કાળમાં આ જીવને તે-તે ગતિના તે-તે ભવોમાં જે કાંઈ પણ પ્રાપ્ત થયું છે એ બધું ય અંતવાળું જ પ્રાપ્ત થયું છે.
પુણ્ય મળ્યું છે પણ અંતવાળું. જીવન મળ્યું છે પણ અંતવાળું. સુખ મળ્યું છે પણ અંતવાળું. અરે, જ્ઞાનનો ઉઘાડ થયો છે પણ અંતવાળો. ગુણોનું પ્રગટીકરણ થયું છે પણ અંતવાળું. આત્મશક્તિઓનો ઉધાડ થયો છે પણ અંતવાળો. શાતા મળી છે પણ અંતવાળી.
૪૧
