________________
સમ્યક્ સમજણ આપવા દ્વારા સમાધિમાં રમતો કરી શકાય છે. અપેક્ષાભંગના કારણે કે ધંધામાં આવેલ નુકસાનીના કારણે જે ખળભળી ઊઠ્યો છે એને સબુદ્ધિસૂચક હિતશિક્ષા આપવા દ્વારા સમાધિ આપી શકાય છે.
યાદ રાખજે કે આ સમાધિદાન પણ સરળ તો નથી જ. કારણ કે આ જીવની સામાન્ય મનોવૃત્તિ કઠોર જ રહી છે. કોમળ બનવું એને જામતું નથી. અન્યનાં દુઃખમાં ભાગ પડાવવાનું એને ગમતું નથી. દુઃખીની ઉપેક્ષા એ એના સ્વભાવમાં વણાઈ ગઈ છે. ક્યાંક કો’કના દુઃખનાશમાં એ સહાયક બને પણ છે તો ય પહેલાં એ પાકું કરી લે છે કે આમાં કંઈક વળતર મળશે કે કેમ ? અહં પુષ્ટ થશે કે નહીં ? આવી જાતજાતની દૂષિત મનોવૃત્તિઓની અવગણના કરીને કો’કને સમાધિ આપવા કટિબદ્ધ બનવું એ સાચે જ ભારે સત્ત્વ માગે છે.
શું કહું તને ? વિજ્ઞાનમાં ‘હૃદય’ એ સ્થળવાચક શબ્દ છે, પણ અધ્યાત્મમાં તો ‘હૃદય’ એ ગુણવાચક શબ્દ છે. વિજ્ઞાનને છાતીની ડાબી બાજુએ રહેલા હૃદયના ધબકારા ચાલુ રહે એમાં જ રસ છે જ્યારે અધ્યાત્મને અન્યના દુઃખે દ્રવિત થઈ જાય એવા લાગણીસભર હૃદયમાં રસ છે. ધક્ ધ અવાજ ચાલુ રહે એને જ ‘જીવંત માણસ’ માનવાની
વાત વિજ્ઞાન કરે છે જ્યારે લાગણીઓની અભિવ્યક્તિ થતી રહે એને જ ‘જીવંત માણસ’ માનવાની વાત અધ્યાત્મ કરે છે.
આ વાસ્તવિકતા તરફ તારું ધ્યાન હું એટલા માટે દોરી રહ્યો છું કે ‘દાન’ના ક્ષેત્રે આગળ વધવા માટે તારે અધ્યાત્મજગતના ગણિતને જ નજર સામે રાખીને જીવન વ્યવસ્થા ગોઠવવી પડશે. તારે અધ્યાત્મ જગતના જ ‘જીવંત માણસ' બનવાની તૈયારી દાખવવી પડશે. તને કદાચ ખ્યાલ નહીં હોય પણ આ જગતના ઢગલાબંધ માન્નસો એવા છે કે જેઓ પુષ્કળ શ્રીમંત છે પણ અન્ય જીવોના સુખમાં નિમિત્ત બનવાની બાબતમાં સાવ કંગાળ છે. હું નથી ઇચ્છતો કે આવી શ્રીમંતાઈ તારા લમણે ઝીંકાય અને તું કેવળ વિજ્ઞાનની વ્યાખ્યામાં જ ગોઠવાઈ શકે એવો ‘જીવંત માણસ’ બન્યો રહે !
૪૯
૩૮
મહારાજ સાહેબ,
વૈજ્ઞાનિક હૃદય અને અધ્યાત્મિક હૃદય વચ્ચેની આપે જણાવેલ ભેદરેખા વાંચીને હું સાચે જ સ્તબ્ધ બની ગયો છું. ગંભીરતાથી આત્મનિરીક્ષણ કર્યું ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે સ્થળવાચક હૃદયને જીવંત રાખવા જ અમે ઝઝૂમી રહ્યા છીએ, ગુણવાચક હૃદય જીવે કે મરે, અમને એની લેશ પરવા નથી. કદાચ અમારા મનમાં એવું ગણિત ગોઠવાઈ ગયું છે કે ગુણવાચક હૃદયને જીવંત રાખવા જવામાં તો આ જીવનમાં આપણે કાચા જ રહી જશું, બધાયથી છેતરાતા જ જશું, વિકાસની દિશામાં કદમ જ નહીં માંડી શકીએ. અને એનું જ આ પરિણામ અમે ભોગવી રહ્યા છીએ કે અમે કોઈ વ્યક્તિને નહીં પણ મશીનને મળતા હોઈએ એવું લાગે છે. અમે કોઈ જીવંત વ્યક્તિ સાથે નહીં પણ મૃત પથ્થર સાથે વ્યવહાર કરી રહ્યા હોઈએ એવું લાગે છે.
અમારું જીવન શિવયાત્રા બનવાને બદલે શબયાત્રા બની ગયું હોય એવું લાગે છે. આ કરુણતા સર્જાવામાં કદાચ અનેક પરિબળો કારણભૂત હશે પણ એ પરિબળોમાં સૌથી મહત્ત્વનું પરિબળ કર્યું હશે ?
દર્શન, એમ કહેવાય છે કે સ્થળવાચક હૃદય વાયુનો પ્રકોપ વધવાના કારણે ‘એટેક’નું ભોગ બને છે. ગુણવાચક હૃદય માટે હું એટલું કહીશ કે સંપત્તિ પાછળની દોટ બેફામ બનવાના કારણે એ ‘એટેક’નું ભોગ બને છે. સંપત્તિના ઉપલક્ષણથી તું પદ, પ્રતિષ્ઠા, ખ્યાતિ, અહંપુષ્ટિ વગેરે બધું ય સમજી લેજે. જેણે પણ પોતાના જીવનના ચાલકબળ તરીકે આમાંના એક પણ પરિબળને ગોઠવી દીધું, એણે જાણ્યે-અજાણ્યે પણ ‘લાગણીતંત્ર’ના એટેકને આમંત્રણ આપી જ દીધું. પ્રખ્યાત વિચારક ઈમર્સનનું આ વાક્ય નજર સામે રાખજે.
‘શ્રીમંત હૃદય વગરનો ધનવાન એ કદરૂપો ભિખારી જ છે.’ અહીંયાં ‘શ્રીમંત હૃદય’નો અર્થ ‘લાગણીસભર હૃદય' જ સમજવાનો છે.
શું કહું તને ? માત્ર પંદર દિવસ માટે ઘરની બહાર રહેનારો માણસ અકળાઈ જાય
છે પણ વરસોનાં વરસો સુધી લાગણીતંત્રને ફ્રિજમાં મૂકીને આપણે જીવી રહ્યા છીએ અને
૫૦
