________________
નંબર ‘એક’નું સ્થાન આપી દેવાની ભૂલ તો હરગિજ કરવા જેવી નથી.' આનું નામ છે વિચારશીલતા. તપાસી જોજે તારા અંતઃકરણને ! વિત્તની તાકાત કદાચ તારા અંતઃકરણમાં
ગોઠવાઈ હશે પણ વિત્તની આ ભયંકરતા તો તેં ક્યારેય વિચારી પણ નહીં હોય. અને
એક વાર અત્યંત ગંભીરતા સાથે આ ભયંકરતા વિચારી જો. વિત્ત સાથેની તારી મહોબ્બતમાં કડાકો બોલાયા વિના નહીં રહે.
શું કહું તને ? અનંતા આત્માઓ જે વિચારશીલતાની મૂડી પર પોતાના આત્માને વૈરાગ્યવાસિત બનાવી ચૂક્યા છે એ વિચારશીલતાની મૂડીનો તું પણ સ્વામી બની જા. ન્યાલ થઈ જઈશ.
૧૯
દર્શન,
જડ ક્ષેત્રે વિચારશીલતાને પ્રાધાન્ય આપવાથી જેમ રાગને કન્ટ્રોલમાં રાખી શકાય છે તેમ જીવક્ષેત્રે લાગણીશીલતાને પ્રાધાન્ય આપવાથી દ્વેષને કન્ટ્રોલમાં રાખી શકાય છે. તને કદાચ ખબર નહીં હોય પણ હકીકત એ છે કે જીવોના ગલત વર્તાવ પ્રત્યે મન
પુષ્કળ વિચારો કરે છે એટલે જ એ દ્વેષગ્રસ્ત બની જાય છે. દા.ત., તારા નોકરના હાથે કપ-રકાબી તૂટી ગયા છે. હવે તું ચડે તે વિચારમાં, કરે છે એના આ વર્તાવનું ‘પોસ્ટમૉર્ટમ’ ‘આજે તો એણે કપ-રકાબી જ તોડ્યા છે, કાલે એ કદાચ ટી.વી. પણ તોડી નાખે, આજે તો રૂ.૨૦૦ નું જ નુકસાન થયું છે, કાલે એ કદાચ રૂ.૨૦,૦૦૦ ની નુકસાનીમાં પણ ઉતારી દે, આજે તો કપ-રકાબી તૂટી જવા બદલ એણે મારી માફી માગી લીધી છે, કાલે એ કદાચ મારી સામે પણ બોલવા લાગે. ના, આવું કાંઈ બને એ પહેલાં જ એની સાથે કડકાઈથી કામ લેવા દે. નાહકના પસ્તાવાના દિવસો જોવાના ન આવે.
આ શેનું પરિણામ ? વિચારશીલતાનું જ. આના બદલે જો તું નોકર પ્રત્યે બની ગયો હોત લાગણશીલ તો વિના વિલંબે તેં એને ક્ષમા આપી દીધી હોત. આગળ વધીને તેં કદાચ એને પ્રેમ પણ આપ્યો હોત. એની સાથે મધુર વ્યવહાર કરીને તેં એનું દિલ જીતી ૫
લીધું હોત. ન પેદા થયો હોત તારા દિલમાં એના પ્રત્યે દ્વેષ કે ન પેદા થયો હોત નોકરના દિલમાં તારા તરફનો ભય.
શું કહું તને ? બાળમંદિરમાં શીખવાડાતું ૧ + ૧ = ૨ નું ગણિત જેમ બાહ્ય જગતમાં જિંદગીભર યાદ રાખવું પડે છે તેમ જડ પ્રત્યે વિચારશીલતા અને જીવો પ્રત્યે લાગણીશીલતાનું આ ગણિત સગૃહસ્થ બનવાની ભૂમિકાથી માંડીને જ્યાં સુધી આપણે પરમાત્મા ન બની જઈએ ત્યાં સુખી અમલી બનાવવાનું છે. આના અમલમાં જે પણ આત્માએ, જે પણ ભૂમિકાએ ગરબડ કરી એ આત્મા એ ભૂમિકાથી નીચે ગબડ્યો જ સમજજે. પછી ચાહે એ આત્મા સંત હોય, સજ્જન હોય કે સગૃહસ્થ હોય. હું તને અત્યારે બીજું કાંઈ નથી કહેતો. માત્ર એક જ દિવસ માટે તું આ ગણિતને અમલી બનાવવા પ્રયત્નશીલ બનજે.
થાળીમાં આવતા પેંડાને જોઈને વિચારશીલ બનીશ તો તને પેંડામાં વિષ્ટાનાં દર્શન થશે અને વ્યક્તિના દુષ્ટ વર્તાવ છતાં એના પ્રત્યે લાગણશીલ બનીશ તો તને એ વ્યક્તિમાં સજ્જનનાં દર્શન થશે.
વિષ્ટા દર્શન તને રાગમાં ખેંચાવા નહીં દે તો સજ્જન દર્શન તને દ્વેષનો ભોગ નહીં બનવા દે. તું તારી જાતને સ્વસ્થ, મસ્ત અને પ્રસન્ન રાખવા માગે છે ને ? તો એનો એક માત્ર વિકલ્પ આ જ છે. સાડી સ્ત્રીને જ અપાય, ધોતિયું પુરુષને જ અપાય. વિચાર જડને જ અપાય, જીવને લાગણી જ અપાય. શરૂ કરજે આ પ્રયોગ.
મહારાજ સાહેબ,
અરમાન ઊતરી ગયા મારા, આપનાં પત્ર વાંચીને. હું મારી જાતને માનતો હતો બુદ્ધિમાન પણ વિચાશીલ અને લાગણીશીલના આપે બતાવેલા ગણિતને વાંચતા સમજાઈ ગયું કે હું કદાચ જાણકાર છું પણ સમજદાર તો બિલકુલ નથી.
૨૬
