Atmanand Prakash Pustak 017 Ank 09 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

.
વિરાગ્ય.
પણ છે. આજે આ લેખ દ્વારા વાણીના ઘસારાથી તે શબ્દમાં અર્થ રૂપી સજીવતા ઉપજાવવા પ્રયત્ન કરશું.
વૈરાગ્ય શું છે તે વિધિરૂપે કહેવા કરતાં તે શું નથી તે કહેવા દે. વૈરાગ્ય તે કંટાળો નથી. સંસાર અને સંસારના પ્રાણી પદાર્થો પ્રત્યે અણગમે તે પણ વૈરાગ્ય નથી. ખરૂં છે કે કેટલાક ગ્રંથોમાં પણ જનહૃદયમાં સંસાર પ્રત્યે આવા પ્રકારનો તીરસ્કાર ઉપજાવવાનો ઉદ્યોગ થયે છે. પરંતુ તેવા પ્રકારના ભાવ પ્રત્યે ડાહ્યા અને જ્ઞાની જનોની સંમતિ નથી. જગતથી નાશી છુટવું તે વૈરાગ્ય નથી, પણ ભિરૂતા છે. દુનિયાની મુશીબતોથી ડરીને તેને ત્યાગ કરવો તે સદ્દગુણ નથી, પણ કાયરતાને બુરે દોષ છે. આપણને મનપસંદ સ્વરૂપે સંસારે દેખાવ ધારણ ન કર્યો તેથી તેનાથી રીસાવું તેમાં ડહાપણ નથી, પણ બાલીશતા છે; અને એવા હરકેઈ પ્રકારના ભાવમાંથી ઉત્પન્ન થતો વૈરાગ્ય તે કલ્યાણને અર્થે નથી, પણ અર્ધગતિ, અનતિ અને પતનને અર્થે છે.
મનુષ્ય સંસારથી છુટીને કવાં જાય તેમ છે? સંસાર એ કાંઈ ઈટ માટીના મકાને નથી. તે સ્ત્રી, પુત્ર, માતા, પિતા, બંધુ કે મિત્ર નથી, તે ધન, વિભવ, વિલાસના સાધન કે વ્યાપાર ઉદ્યોગ નથી. સંસાર એ કશામાં નથી અને તેના ત્યાગથી સંસારનો વાસ્તવ ત્યાગ થયે સમજવાનો નથી. મનુષ્યનો ખરો સંસાર તેના હૃદયમાં છે. ઉપરની બધી ચી છે તે ખરા સંસારમાંથી ઉદ્દભવે છે. સંસારનું ઉપાદાન મનુષ્યના હૃદયમાં છે. તે વસતીમાં હોય કે જગલમાં હોય, પણ ત્યાં તેને સંસાર ભેગા જ હોય છે. સંસારનો ત્યાગ કર્યાનું કહેવામાં આવે છે તે વાત અમારા ગળે ઉતરતી નથી. મનુષ્ય સ્થળ પદાર્થોને ત્યાગ કરી તેનાથી ભાગી છુટે, પણ તેનાં હૃદયથી તે કયાં નાશી છુટે તેમ છે ? ત્યાગ, પછી તે સ્થળ પ્રકાર કે સૂક્ષ્મ પ્રકારને હેય, પણ તે વૈરાગ્ય નથી. જયાં સુધી મનુષ્યને અંતઃકરણ પ્રાપ્ત છે ત્યાં સુધી તેને સંસાર વળગેલો જ છે. કેમકે સંસારની સાચી રંગભૂમિ તે અંતરના પ્રદેશ ઉપર છે, બહાર તો ફક્ત તે અંતરના ભાવનું સ્થળ પ્રકટીકરણ અથવા બહિભંવ છે, અલબત, તે સંસાર ઘણે ઉંચી કેટીનો હોઈ શકે, પરંતુ તેમ હોવું તે વૈરાગ્ય નથી, પણ સંસારની ભાવનાને એક અતિ ઈચ્છવા યોગ્ય વિકાસ છે.
વૈરાગ્ય એ કઈ પ્રકારનો ત્યાગવિશેષ નથી, પણ એક દ્રષ્ટિવિશેષ છે. આ પણને એ દષ્ટિ ઉપલબ્ધ થાય તે સંસાર આપણને જે આનંદની સામગ્રી આપી શકે છે તેમાં ગુંચવાઈ મરતા બચી શકીએ. રાગમાં બંધાઈને એક ઠેકાણે બેસી ન રહેવું, ઉન્નતિ અને વિકાસના માર્ગમાં, કુદરતના મહા નિયમ અનુસાર આગળ ને આગળ ન વધતાં એકજ પદાર્થમાં વ્યાસેહવશ થઈ હૃદય આપી ન દેવું એ વૈરાગ્ય