Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Bહa
~-%988–8986–8998 श्रीमविजयानन्दसूरि सद्गुरुभ्यो नमः ।
श्री
| BE:
आत्मानन्दप्रकाश
રણ છે
I અમર અકબર
स्त्रग्धरावृत्तम् ॥
~~~~~~~~~~ आत्मानन्दं प्रयाति स्मरणकरणतः श्रीपभार्यप्रकाशात पुण्यं ज्ञानं ददाति प्रतिदिनमथ यद्वाचनं सज्जनेभ्यः । यस्य स्तुत्यप्रयत्नः समुदयकरण सत्यधर्म रताना
'आत्मानन्द प्रकाश' वहतु हृदि मुदं मासिकं तदुधानाम् ।।१।। g. ૨૭. | વીર સં. ૨૦૪૬ ચૈત્ર-વૈશાક. બામ સં. ૨૪ ૧-૦
૭૦૦% -~કથા – કહે--કચ્છ– -~
|
प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
વિષયાનુક્રમણિકે છે : વિષય.
પૂ.
' વિષય. તે ૧ શ્રી જિનવર સ્તુતિ. ... ... ૨ ૧ શ્રી આદીશ્વર સ્તુતિ... ...
૨૪૫ ૨ સાધુ સહકારી મંડળની જરૂરી ૨ આપણી ઉન્નતિને સંભવિત યોજના ••• •
ઉપાય. •••••••• ૨૪૬ ૩ સહદય અને સકર્ણ સજનોને. ૩ પુનો પંક્તિમાં કોને ગણવા ? ૨૪૭
સુચના ... ... ... ૨૨ ૨ ૪ માનસિક અવસ્થાઓ. ... ૪ સર્વમાન્ય હિતવચન
પ દુઃખદ પ્રસંગોમાંથી બોધ ગ્રહણ. ૫ અનન્ત જીવન પ્રટાવવા પરમા- ૬ જેને કામમાં કેળવણું. ... ૨૫૮
માને નિર્દેશ. ... .૨૨૫ ૭ હિતવચનમાળા. .... ... ૨૬૨ ૬ વૈરાગ્ય. ••• ... ૨૨ : ૮ પ્રકીર્ણ. . | છ પરહિત ચિંતન અને સાધના ૨૩ ૯ જેને સાહિત્ય માટે બે બોલ. ... ૨૬
. ૮ જેનોની કેળવણી સુધારણાના ૧૦ ગ્રંથાવલોકન અને ઍલરશીપર પડ–૬૮ 9 ઉપાયો ... ... ... ૨૪૨ ૧૧ ખેદજનક સમાચાર ... ૨૬૯
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂ. 1) પાલખી આના ૪.
આનંદપ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ વલુભાઇએ છાપું ભાવનગર 30-09-~છછછછછ–– ––
। २६
છછછછ-~
For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સતરમા વર્ષની અપૂર્વ ભેટ.
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણુ. ” શ્રી આત્માનંદ પ્રકારના ગ્રાહકોને આ વર્ષે ઉપરોક્ત ભેટની બુક આપવા માટે મુકરર થયું છે, દર વર્ષ કરતાં આ વર્ષે ત્રણ ગણી મોટી એટલે શુમારે પચીશથી સતાવીશ કેમ ના મોટે ગ્રંથ કે જેના યોજ પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રીમાન મૂળચંદજી મહારાજના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્ કમળવિજજી મહારાજના શિષ્ય પન્યાસજી શ્રીમદ વિજયજી મહારાજ છે. તેઓ શ્રીએ આ ગ્રંથ ધણાજ અમ લઈ ઉ૫કાર બુદ્ધિથી બનાવવાનો સ્તુત્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. સદરહુ ગ્રંથમાં પાંચ પ્રકરણ આપવામાં આવ્યા છે. ૧ દેવભકિત અને પ્રતિમાસિદ્ધિ, ૨ આdભકિત, ૩ દેવદ્રવ્ય સ રક્ષણ ભકિત, ૪ મહેસવું રૂપ બકિત, અને ૫ તીર્થ યાત્રા ભકિત આ પાંચ પ્રકારને ભકિતનું સ્વરૃપ સાદી અને સરલ ભાષામાં શાસ્ત્રીય અને આધારો સહીત ટૂંકમાં આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલ છે કે જે અા જીવોને પ્રભુ ભકિત માટે ખાસ ઉપયોગી ક ધર્મના કોઇ પણ વિષયેનું રટ સ્વરૂપ આવી રીતે લખી પ્રસિદ્ધ કરવાથી આ કાળ માટે સમાજ માટે તે બહુજ આવશ્યક છે, આ દેવભકિતમાળા ગ્રંથ પઠન પાઠન કરવા થાય છે કે જેથી તે પ્રભુભકિત માટે એક ઉત્તમ સાધન બને છે, એટલું જ નહીં પરંતુ શ્રદ્ધા સહિત અને જાણપણાથી થતી તે દેવભકિત મેક્ષમાં જવાને માટે એક નાવ રૂપ છે.
કાગળો વિગેરે, છાપવાના તમા સાહિ યની હદ ઉપરાંત માંઘવારી તા દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ તેજ મુજબ નિયમિત ભેટની બુક આપવાને રુમ માત્ર અમે એજ રાખે છે. તે અમારા સુજ્ઞ બંધુઓના ધ્યાન બહાર હશેજ નહિ. ઉંચા કાગળ ઉપર સુંદર ટાઈપથી છપાઈ સુશાભિત બાઈડીંગ સાથે પ્રસિદ્ધ થશે.
દીન પ્રતિદીન આવી રીતે મેંઘવારી વધતી જતી હોવા છતાં અમારા સુઝ પ્રાહકોને ઉદાતાથી અત્યાર સુધી કાંઈ પણ લવાજમ માસિકનું ન વધાયાં છતાં ( જો કે દરેક માસિકે પિતાના લવાજમમાં વધારો કર્યા છે છત ) તેજ લવાજમથી આ માસિક અને દશ કારમને બદલે વોશ પચાસ કે તેથી વધારે કરમનો અંકે ભેટ આપવામાં આવી છે. પરંતુ અસાધારણ ધવાર હજી પણ વધતી જતી હોવાથી આ માસિક માટે ( જ્ઞાન ખાતાને વધારે નુકસાન ન થવા દેવાની ખાતર તેમજ તેના ખર્ચને કઈ રીતે પહોંચી શકીએ તેમ નહીં હોવાથી) આવતા વર્ષથી ( પુ. ૧૮ માંથી ) શ્રાવણ માસથી આ માસિકનું લવાજમ સભા સામાન્ય રીતે જે વધારે લેવું ઠરાવે તે લવાજમથી અમારા કદરદાન ગ્રાહકોને મોકલવામાં આવશે, અને સાથે વાંચન પણ વધારે પ્રમાણમાં આપવામાં આવશે, જેથી અમારા માનવંતા થાકે ત્રવારી થતાં સુધી (અમો પ્રથમ મુજબ ખર્ચને પહોંચી શકીયે ત્યાં સુધી) આ માસિકના ગ્રાહક તરીકે કાયમ રહી તે સ્વીકારશે અને આ પ્રમાણે આ નાનખાતાના કાર્યમાં ઉત્તેજન આપી સહાયક બનશે.
બાર માસ થયાં ગ્રાહકે થઈ તેમાં આવતા વિવિધ લેખાને આસ્વાદ લેનારા માનવંતા ગ્રાહકે ભેટની બુકને સ્વીકાર કરી લેશેજ એમ અમને સંપૂર્ણ ભરો છે, છતાં અત્યારેસુધી ગ્રાહકે રહ્યા છતાં ભેટની બુકનું વી પી. જે ગ્રાહકોને પાછું વાળવું હાવી અથવા છેવટે, બીજા બહાનાં બ વી વી પી. ન સ્વીકારવું હોય તેઓએ મહેર બાની કરી હમણાંજ અપાને લખી જણાવવું જેથી નાહક વી. પી.ને નકામે ખર્ચ સભાને કર ન પડે તેમજ પોસ્ટ ખાતાને નક મી મહેતમાં ઉતરવું પડે નહિ તેટલી સૂચના દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહકે ધ્યાનમાં લેશે એવી વિનંતિ છે.
આવતા અશાડ માસની પૂર્ણિમાના રોજથી આ માસિકના માનવંત શાહ કેને સદરહુ ગ્રંથ લવાજમના પૈસાનું વી. પી. કરી દર વરસ મુજબ વી. પી. કરવામાં આવશે, જેથી તે પાછું વાળી નખાતાને નુકશાન નહિં કરતાં દરેક ગ્રાહકને સ્ત્રીકરી લેવા વિનંતિ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
--002-03o-a -core -000-0-
ॐ ॐ । द हि रागषमोहायजितेन संसारिजन्तुना । शारीरमानसानेकातिकटुकछुःखोपनिपात.
पोमितेन लदानयनाय हेयोपादेय
पदार्थपरिज्ञाने यलो विधेयः ॥
पुस्तक १७ ] वी सरत २४४१, नत्र, आत्म संवत २४. [ अंक ९ मो.
-
-
-
-
-
SR..
-
- EDA--
--- -retar
v aw ww .cute - --RAMMARArmovie.ANTARVADAMB - -- 4 0mananmera
-
- A
-
श्री जिनवर स्तुति.
DAL 00 HRTERSA
અપને ઉપદેશદાન કર મ ક સુધાં છે જ, ગજે ગંભીરતા ધરી નભવ રૂડા સમસના શોભાથી ચકે બની ગયા જ્યાં નિધન આકાશમાં, આ તે શનિ સી ભવને કાળી કુત સદા.
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી માત્માનંદ પ્રકાશ.
સાધુ સહકારી મંડળની જરૂરી
જના.
નિ:સવાર્થ વૃત્તિવાળા ઉદાર દીલના સાધુજનેનું બનેલું એક એવું મંડળ યોજાવાની જરૂર છે કે જેમાંના દરેક સાધુ ચાલુ જમાનાને ઓળખી, પરિસ્થિતિ વિચારી રવધર્મને બાધ ન આવે પણ તેને ટેકે ( પુષ્ટિ ) મળે તેવો વ્યવહારૂ ઉપ દેશ, મંડળની આજ્ઞા અને સૂચના મુજબ, દરેક યોગ્ય સ્થળે, શકય રીતે, આપવા કટીબદ્ધ રહે. માન અપમાનની કે નિંદા-સ્તુતિ તરફ લક્ષ નહીં રાખતાં સ્વકર્તવ્ય તરફ પુરતું લક્ષ રાખે–ાગ્યા કરે.
શાસનસેવા અને સમાજહિત એ ખાસ તેમાંના દરેકનો મુદ્રાલેખ બને.
ઉપરોક્ત સેવા અને હિતકૃત્ય જાતે કરવા, કરનારને બનતી દરેક સહાય આપવા અને તેનું અનુમોદન કરવા કશે પ્રમાદ ન કરે. વિશેષમાં પિતાના ઉપદેશ પ્રભાવથી અથવા સુગુણજ્ઞ સંત-સાધુજનેને સમાગમ યા પરિચય કરીને ઉતા મંડળના કાર્ય–ઉદ્દેશની રક્ષા તથા વૃદ્ધિ થવા પામે તેવા સાધુ સહકારને વધારે કરે. ઉકત મંડળની રૂએ જે જે હિતકાર્યો થવા પામે તેની સામાન્ય રીતે બેંધ રાખી અન્ય જિજ્ઞાસુ તથા હિતેષી જનેના હિતની ખાતર તે પ્રસિદ્ધ કરવા-કરાવવા બનતે પ્રબંધ યા પ્રયત્ન કરે.
ઈતિશમ. લેર મુનિ મહારાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.
સહૃદય અને સકણું સજનોને સાગ્રહ સૂચના.
હાલા બંધુઓ અને હેને !
તમે તમારા અંગત સ્વાર્થની ખાતર પુષ્કળ પિસ ખર્ચા છે, પરિશ્રમ ઉ ઠા છે અને વખતને વ્યય કરે છે, મનગમતાં ખાનપાન કરે છે, મનગમતાં વસ્ત્રાભૂષણ સજે છો, અને મનગમતાં વાહનો પર બેસી વિહરો છે. વળી સ્વજન કુટુંબનું પોષણ પણ કરતા રહે છે, તેમને ઈચ્છિત ખાનપાન, વસ્ત્ર આભૂષણ વિ ગેરે અ છે અને તેમની ઈચ્છાને અનુસરે છે. વિશેષમાં નાતવરા કરે છે, પુત્ર પુત્રીઓને પરણાવે છે, એછવ મહેચ્છવ કરે છે, વૈભવ કરવા ચાહે છે, અને તમારા આશ્રયે રહેલાને સુખી કરવા ચાહે છે. કવચિત્ તીર્થ અટન પણ કરે છે. દેવપૂજા, ગુરૂવંદન કરે છે અને દુઃખી જનેને દેખી તેમના ઉપર અનુ કંપા પણ લાવે છે. કવચિત્ હુંસાતુશીથી વગર જરૂરનાં ભારે ખર્ચ કરે છે, આ બધું તમને તમારા વૈભવના પ્રમાણમાં કરવું કદાચ ઉચિત લાગતું હશે, જશ
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સર્વ સામાન્ય હિત વને.
કીર્તિ મેળવવા જરૂરનું જણાતું હશે અને આબરૂ સાચવવા અગત્યનું સમજાતું હશે, પરંતુ પરભવ સુધારવા તમારા આત્માની ઉન્નતિ થાય તેવી શુભ કારણે વિવેકથી કરવા કંઈ લક્ષ સાધ્યું છે? જે દરેક આત્મામાં પરમાત્મા જેટલી શક્તિ છુપી રહેલી છે તે પ્રકટ કરવા પિતાપિતાની ચોગ્યતા મુજબ ખરો માગે ગ્રહણ કરે એ આપણ અદની ફરજ તદ્દન વિસારી દેવી અનુચિત છે. યથાર્થ જ્ઞાન, શ્રદ્ધા સહિત સદચરણ એક નિષ્ઠાથી સેવ્યા વગર કદાપિ આત્મોન્નતિ થવાની નથી. તેથી ઉકત રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ માટે જરૂર પુરૂષાર્થ સેવવો જોઈએ. વિષયલાલસા, કષાયઅંધતા, સ્વકર્તવ્ય વિમુખતા, વિકથા રસિકતા, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ, અને વેચ્છાચારિતા તો અવશ્ય તજવા જોઈએ. યેગ્યતા મેળવવાથી ઈચ્છિત લાભ મળી શ. કશે. માટે ક્ષુદ્રતા, અવિનીતના, સ્વાર્થઅંધતાદિક દુર્ગણે ટાળવા અને ગંભીરતા, વિનીતતા તથા પ્રમાણિકતાદિ સદગુણ મેળવવા જરૂર પ્રયત્ન કરે તેમજ સર્વ કોઈનું પારમાર્થિક હિત થાય તેવું જ ઈચ્છવું અને તન મન ધનથી તેમ કરવા સતત લક્ષ રાખવું. પ્રમ-જડતા દૂર કરી સ્વ પર હિતમાં વૃદ્ધિ જ કરવી.
ઈતિશમ. લેર મુનિ મહારાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.
સર્વ સામાન્ય હિત વચને.
( ખાસ મનન કરવા ગ્ય.) ૧ ખરું તત્વ-રહસ્ય શોધી કાઢવું એ બુદ્ધિ પામ્યાનું ફળ છે. સત્યાસત્ય, હિતાહિત, કૃત્યકૃત્ય, ગણ્યાગમ્ય, ભયાભ, પિયારેય અને ગુણદોષને સારી રીતે સમજી વિવેક આદરવાથી જ બુદ્ધિની સાર્થકતા લેખી શકાય છની બુદ્ધિએ ખરી બેટી વસ્તુને પારખી, બેટી વસ્તુ તજી, ખરી વસ્તુને સ્વીકાર ન કરી શકાય તે તેના સાર્થકતા શી ?
૨ જ્ઞાન-વિદ્યા, સુશ્રદ્ધા અને સદાચારથી જ આપણી ખરી ઉન્નતિ થવાની છે એમ સમજી દુર્ણ અજ્ઞાન, અશ્રદ્ધા અને અસદાચારનો ત્યાગ કરવા અને તરવ જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ કરી લેવા દઢ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
૩ ભભકાદાર વસ્ત્ર-આભૂષણાદિ પાછળ ખર્ચ કરવાનું તજી દઈ, ખરી કેળવણી પ્રાપ્ત કરવામાં અને તેનો વિસ્તાર કરવામાં તેવું ખર્ચ કરાય તેજ આપણી ઉન્નતિ કંઈક અંશે થઈ શકશે.
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ ૪ દરેક ભવ્ય આત્માને યોગ્ય કેળવણી આપવામાં આવે છે તેમાં ગુપ્ત રહેલી અનંતી જ્ઞાનાદિક શક્તિ પ્રગટ થઈ શકે એટલે દરેક આત્મા પરમાત્મા રૂપ બની શકે. છતાં એગ્ય કેળવણીની જ ખામીથી પરમાત્મા જેવું સ્વરૂપ ઢંકાઈ રહે છે. તેને પ્રકટ કરવા પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે. તેમાં બનતી સહાય કરવી તેના જેવું પારમાર્થિક કાર્ય ભાગ્યે જ બીજું હોઈ શકે.
૫ ઈદ્રિય દમન, કષાય નિણ, હિંસાદિ પાપવૃત્તિને ત્યાગ તથા મન, વચન અને કાયા ઉપર પુરત કાબુ રાખવા રૂપ સંયમ કહો કે આત્મનિગ્રહ જ સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિનું પ્રબળ સાધન સમજી પર ઉન્નતિના અથી જનેએ પ્રમાદ રહિત તેમાં યથાગ્ય આદર કરે ઘટે છે.
- ૬ ઈનિદ્રયાદિની પરવશતાથી અજ્ઞાન જીવ ખશ પારમાર્થિક સુખથી બિનશીબ રહે છે. પરંતુ ઈન્દ્રિય દમનાદિ સંયમ મેગે સહેજે ખરું પારમાર્થિક સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
૭ આત્મસંયમ જ ખરા સુખની ચાવી છે.
૮ શરીરાદિક મમતાવડે આત્મસંયમ ખવાય છે અને મમત્વ ત્યાગથી સંયમ ૨ક્ષાય છે.
૯ ઈન્દ્રિય પરવશતાદિથી સ્વવીર્યને વિનાશ-વિનિપાત થવાથી શરીર કમજેર થવા પામે છે અને તેમાંથી થતી પ્રજા પણ નમાલી બને છે.
૧૦ સ્વર્યનું સંરક્ષણ કરવા ઇચ્છનારે વિચાર, વાણી અને આચારમાં યથાર્થ પવિત્રતા સાચવવી જોઈએ અથવા તે સાચવવા મન, વચન, કાયાની મલી. નતા ટાળવા પુરતી કાળજી રાખવી જોઇએ.
૧૧ બીજા બધાંય કુડાં વ્યસની તજી સત્સંગ (સપુરૂષ અથવા સશાસ્ત્ર) નું વ્યસન પાડવું જોઈએ.
૧૨ જે જે વ્યસનથી આપણી તથા આપણી પ્રજાની પ્રત્યક્ષ પાયમાલી થતી જણાય તેને અવશ્ય ત્યાગ કરવો અને જેથી સ્વપનો ઉદ્ધાર થાય તે સંયમ માર્ગ પૂર્ણ પ્રેમથી પ્રમાદ રહિત સેવવો જોઈએ.
૧૩ કૃત્રિમ આભૂષણને મોહ તજી શીલ સંતોષાદિ ખરાં આભૂષણો ઉપર પ્રીતિ જગાડવી જોઈએ. ૧૪ સર્વનું ભલું કડવું અને ભલું જોઈ રાજી થવું એ કલ્યાણનો માર્ગ છે.
ઈતિશમ.
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રર૫
અનત જીવન પ્રકટાવવા પરમાત્માને નિર્દેશ. अनन्त जीवन प्रकटाववा परमात्मानो निर्देश.
હરિગીત. કષ્ટતણાં નિર્માણથી અભિભૂત થઈ ગભરાય શું? શ્રદ્ધા વડે સંસાર ચલે કાપતાં કરમાય શું? આવી મળે છે જે પ્રસંગો અશુભ કે શુભ ને વિષે , કરી તુલ્ય વૃત્તિ શાંતિથી કર ચિત્ત સંયમ દશ દિશે. ના તુચ્છ તું ! નથી દીન તું! સામર્થ્ય તારૂં જે રહ્યું, સંતપ્ત કાં કર ચિત્ત તારૂં આયુ નિષ્ફળ જે વહ્યું, નિલેપ બનવા મેહજળ સંપર્કથી તૈયાર થઈ, શુભ સાધવા સાક્ષી બની દુર્વાસના જીતી લઈ. એકત્ર કરવા તે બળે જે શુદ્ધ ઈચ્છાના હતા, ઈદ્રિય તણાં ચાંચલ્યથી વળી છિન્ન ભિન્ન થયા હતા; સંયમ કરી તું જ તે સમ્યકત્વ દષ્ટિમાં હવે, રોળાય તારા ચરણમાં અધ્યાત્મની સિદ્ધિ જ. વિપરીત ગતિમાં ના વહે તું આમ વાય થકી જરા, વિશ્વાસથી અભિમાન ટાળી આત્મસત્તાના ખરા; શાસ્ત્રો અને અનુભવ વટે તેં સિદ્ધિ સત્તા સંગ્રહી, બની ધીર! તું બલવાન! થા તું-દેહબુદ્ધિ ગઈ વહી. ૪ જે જે મનુષ્ય સંયમી છે વચન મન કાયા થકી, સંપ્રાપ્ત તે છે તેમને પરમાત્મપદની વાનકી; છે પરમ પદની સિદ્ધિનું જે લક્ષ્યબિંદુ શાસ્ત્રનું; અધ્યાત્મલક્ષ્મી યુક્ત છે એશ્વર્ય પ્રાણીમાત્રનું. જીવો અનંતા જે કમે સિદ્ધિ ગયા તે માર્ગ, સાદર કરી અવસાન કરજે અંતરારિ વર્ગને; છે મૂલરૂપ સ્વભાવગત જે-પામવા તૈયાર થા, શ્રદ્ધા લહી પરિણામ માટે ભાઈ ! તું ન અધીર થા. ૬.
મલિન માટીથી નીકળતું માટી માંહે લય થતું, ૧ હારી જઈ. ૨ સંબંધથી. ૩ જલ્દીથી. ૪ આદરપૂર્વક પ્રહણ કરી. ૫ વિનાશ. . ૬ અત્યંતર શત્ર સમુહને.
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૬
www.kobatirth.org
શ્રી આત્માનઃ પ્રકાશ
અતિમ ભાવી વિશ્વના જે જડ પદાર્થનું હતુ; તારી સકલના નથી તે ભાવી સાથે જો હવે, અજ્ઞાત ! ભાવી વારસાથી જ્ઞાત થઇ જા આ ભવે. જાગૃત કરી એ સુપ્ત શકિત અનધિ સામર્થ્યથી,
૧
ઉત્સંગમાં અધ્યાત્મલક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવા વીર્યથી; ચિર કાળનાં જે અન્યનેા પ્રિયતમ ! હવે તુ તેાડજે, ત્તેડુથી પરમાત્મ પદવી પ્રાપ્તિમાં મન જોડશે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
19
ફતેહચંદ ઝવેરભાઇ.
વૈરાગ્ય.
લેાકા કહે છે કે જ્યારે વિશ્વના ઝોક પડતી દશાના ક્રમ ઉપર હાય છે ત્યારે પદાર્થ માત્ર પેાતાના રસકસ ચારે છે. જનની ધરતી પેાતાની માધુરી પેાતાનાજ ઉદરમાં ગાપવી રાખે છે, સગાંઓનુ સગપણ અને ગાળનું ગળપણુ મંદ થતુ જાય છે. આ લેાકમાન્યતા સાચી ગણવામાં આવે તે તે સાથે જમાનાની પડતીનું એક બીજું વધારાનું લક્ષણ અમે ઉમેરવા માગીએ છીએ, તે એ કે જેમ પદાર્થો પેાતા ના રસ ચારે છે, અથવા તેમાંથી રસ ઉડી જાય છે તેમ અન્નનતિના કાળમાં યુગની સંસ્કૃતિના પરિચાયક મહાન અર્થપૂર્ણ જીવત શબ્દો પણુ પાતાના અ ચારે છે અથવા તેમાંથી અર્થના મૂળ ભાવ ઉડી જાય છે. મહાન શબ્દોમાંથી અ ગુમ થયા પછી તે શબ્દો મહાન પુરૂષના મૃત દેહુ જેવા માત્ર પૂજાને જ ઉપયેગના રહે છે. કૃષ્ણવનાની દ્વારકાં જેવાં તે સુકા અને રસદ્ધિન બની જાય છે.
For Private And Personal Use Only
આપણાં દનની પડતીનું કારણુ મને પુછવામાં આવે તે હું એટલેાજ ઉત્તર આપું કે તે દર્શનના પ્રાણભૂત શબ્દોમાંથી અર્થ ઉડી ગયા છે. જૈન દર્શનને અનુયાયી સમાજ તે દર્શનના સંસ્થાપકે જે અર્ધો, શબ્દના વાહન દ્વારા યેાજ્યાં છે તે ગુમાવી બેઠો છે. એ મહાન ભાવનાને તેમનાં હૃદયમાંથી લેપ થયા છે. તેથી શબ્દો, શાસ્રા અને સિદ્ધાંતે તેના તે છતાં તે સમાજના શ્રેય અર્થે નિષ્ફળ છે. જે ચૈતન્યમય શબ્દોમાંથી સાચા અર્થ આ જમાનામાં ઉડી ગયે. તે શબ્દોમાં “વૈરાગ્ય”
૭ છેલ્લો સ્થિતિ-વિનાશ. ૮ ભવિષ્યમાં મળનારી પરમાત્મ પુદી. ૯ મર્યાદા વગરના. ૧૦ ખોળામાં.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
.
વિરાગ્ય.
પણ છે. આજે આ લેખ દ્વારા વાણીના ઘસારાથી તે શબ્દમાં અર્થ રૂપી સજીવતા ઉપજાવવા પ્રયત્ન કરશું.
વૈરાગ્ય શું છે તે વિધિરૂપે કહેવા કરતાં તે શું નથી તે કહેવા દે. વૈરાગ્ય તે કંટાળો નથી. સંસાર અને સંસારના પ્રાણી પદાર્થો પ્રત્યે અણગમે તે પણ વૈરાગ્ય નથી. ખરૂં છે કે કેટલાક ગ્રંથોમાં પણ જનહૃદયમાં સંસાર પ્રત્યે આવા પ્રકારનો તીરસ્કાર ઉપજાવવાનો ઉદ્યોગ થયે છે. પરંતુ તેવા પ્રકારના ભાવ પ્રત્યે ડાહ્યા અને જ્ઞાની જનોની સંમતિ નથી. જગતથી નાશી છુટવું તે વૈરાગ્ય નથી, પણ ભિરૂતા છે. દુનિયાની મુશીબતોથી ડરીને તેને ત્યાગ કરવો તે સદ્દગુણ નથી, પણ કાયરતાને બુરે દોષ છે. આપણને મનપસંદ સ્વરૂપે સંસારે દેખાવ ધારણ ન કર્યો તેથી તેનાથી રીસાવું તેમાં ડહાપણ નથી, પણ બાલીશતા છે; અને એવા હરકેઈ પ્રકારના ભાવમાંથી ઉત્પન્ન થતો વૈરાગ્ય તે કલ્યાણને અર્થે નથી, પણ અર્ધગતિ, અનતિ અને પતનને અર્થે છે.
મનુષ્ય સંસારથી છુટીને કવાં જાય તેમ છે? સંસાર એ કાંઈ ઈટ માટીના મકાને નથી. તે સ્ત્રી, પુત્ર, માતા, પિતા, બંધુ કે મિત્ર નથી, તે ધન, વિભવ, વિલાસના સાધન કે વ્યાપાર ઉદ્યોગ નથી. સંસાર એ કશામાં નથી અને તેના ત્યાગથી સંસારનો વાસ્તવ ત્યાગ થયે સમજવાનો નથી. મનુષ્યનો ખરો સંસાર તેના હૃદયમાં છે. ઉપરની બધી ચી છે તે ખરા સંસારમાંથી ઉદ્દભવે છે. સંસારનું ઉપાદાન મનુષ્યના હૃદયમાં છે. તે વસતીમાં હોય કે જગલમાં હોય, પણ ત્યાં તેને સંસાર ભેગા જ હોય છે. સંસારનો ત્યાગ કર્યાનું કહેવામાં આવે છે તે વાત અમારા ગળે ઉતરતી નથી. મનુષ્ય સ્થળ પદાર્થોને ત્યાગ કરી તેનાથી ભાગી છુટે, પણ તેનાં હૃદયથી તે કયાં નાશી છુટે તેમ છે ? ત્યાગ, પછી તે સ્થળ પ્રકાર કે સૂક્ષ્મ પ્રકારને હેય, પણ તે વૈરાગ્ય નથી. જયાં સુધી મનુષ્યને અંતઃકરણ પ્રાપ્ત છે ત્યાં સુધી તેને સંસાર વળગેલો જ છે. કેમકે સંસારની સાચી રંગભૂમિ તે અંતરના પ્રદેશ ઉપર છે, બહાર તો ફક્ત તે અંતરના ભાવનું સ્થળ પ્રકટીકરણ અથવા બહિભંવ છે, અલબત, તે સંસાર ઘણે ઉંચી કેટીનો હોઈ શકે, પરંતુ તેમ હોવું તે વૈરાગ્ય નથી, પણ સંસારની ભાવનાને એક અતિ ઈચ્છવા યોગ્ય વિકાસ છે.
વૈરાગ્ય એ કઈ પ્રકારનો ત્યાગવિશેષ નથી, પણ એક દ્રષ્ટિવિશેષ છે. આ પણને એ દષ્ટિ ઉપલબ્ધ થાય તે સંસાર આપણને જે આનંદની સામગ્રી આપી શકે છે તેમાં ગુંચવાઈ મરતા બચી શકીએ. રાગમાં બંધાઈને એક ઠેકાણે બેસી ન રહેવું, ઉન્નતિ અને વિકાસના માર્ગમાં, કુદરતના મહા નિયમ અનુસાર આગળ ને આગળ ન વધતાં એકજ પદાર્થમાં વ્યાસેહવશ થઈ હૃદય આપી ન દેવું એ વૈરાગ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૨૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છે. આ વૈરાગ્યની દ્રષ્ટિ અથવા ભાવનાનાં બળની ખામીને લીધે આપણે આત્માની કમિક અભિવ્યક્તિના પથમાં આગળ વધતા અટકી પડીએ છીએ. કેમકે આગળના પ્રદેશ કરતાં હાલના પ્રદેશમાં આપણને વધારે સમયના ભાસે છે. વિશ્વમાં પ્રત્યેક થળે રસ છે, અમૃત છે. ઝેર કયાંય નથી. અને તેથી તે રસમાં આપણને રાગ પણ છે. આ રસમાં રાગ હે એ પ્રકૃતિના નિયમથી કઈ રીતે ઉલટું નથી. અથવા કુદરતના ક્રમથી વિરોધી નથી. એથી ઉલટી ખરી વાત તો એ છે કે આત્માની ઉન્નતિના પથમાં પ્રત્યેક પદે આનંદ અને રસની જ ભરપુરતા છે. અને તે કારણથી જ આત્માવિનામે, રસ અને આનંદ અનુભવ કરતા કરતા, પરમપદની સ્થિતિએ પહોંચી શકે છે. એ માર્ગ ઘણુકો માને છે તે સુકે, કઠીન અને ૨સહિન નથી, પણ સનિગ્ધ, સુકોમળ અને રસમય છે. અત્યારે તેવો નથી ભાસી શકતે તેનું કારણ એ છે કે આપણને સાચા વૈરાગ્ય નથી. અને સાચા વૈરાગ્ય શું કહેવાય તે આપણે છેક જ ભૂલી ગયા છીએ એ આપણી મેટામાં મોટી કમનસીબી છે.
આપણે જોયું કે રસમાં રાગ હવે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ તેના તે પ્રકા૨ના રસમાં હમેશને માટે રાગી બની બંધાઈ રહેવું તે મુખઈ છે. કેમકે જે રસમાં અત્યારે આપણું બંધન છે તે ૨સ કરતાં ઘણું ઉચ્ચ પ્રકારના ઉસે કુદરતે આપણા માટે આપણા વિકાસના માર્ગમાં આગળ નિયોજી રાખ્યા છે. કુદરત આપણને કહે છે કે તમારે આગળને આગળ પ્રયાણ કરવું પડશે. તમે એકજ સ્થાને એકજ પદાર્થમાં રાગી બની બંધાઈ રહે તે મને પસંદ નથી. તમે આગળ ચાલે. તમને આથી પણ ઘણે સારે રસ ત્યાં મેળવી આપવાનું હું માથે લઉં છું. એકજ સ્થળે બંધાઈને પડયા રહેવું તે તમારા આત્માના સ્વાભાવિક બંધારણથી ઉલટું છે તેમજ મારા નિયમથી પણ વિધી છે. માટે હાલ પ્રાપ્ત થયેલા રસમાં મેહ પામી ગળીઆ બળદ પેઠે પડયા ન રહે. કદાચ હડથી તેમ કરશે તે મારે તમારાં હૃદય ઉપર આઘાત કરીને તમારે મેહ છોડાવવો પડશે. અને તેમ થશે ત્યારે તમને બહુ માઠું લાગશે.” નિસર્ગને મહા નિયમ એજ ભાવના આપણું અંતરમાં ગુંજાવી રહ્યા છે. આપણે તેને ધ્યાન આપી સાંભળીએ તો આપણી ઉન્નતિને માર્ગ સરલ થાય, એટલું જ નહી પણ તે આઘાત વિનાને, આનંદપૂર્ણ અને રસમય બન્યા રહે.
કુદરતનો આ આદેશ તે વૈરાગ્યની જ મહા ઘેષણ છે. એક ઠેકાણે અહીં નાખી પડયા રહેવું અને આગળ કુચ કરવાની નારાજી બતાવવી એ રાગ દશા છે. કુદરતને આદેશ અને નિયમ સમજીને તેમજ આપણા આત્માના સ્વાભાવિક વેગ અને ધર્મ તેમજ આત્માનાં અંતિમ નિર્માણની સ્થિતીને વિવેક કરીને, આપણે ઉન્નતિના મહા પ્રવાહના વેગને આધિન બનીએ, તેનું નામ વૈરાગ્ય છે.
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વૈરાગ્ય.
રસ અથવા રસ પ્રત્યેના રાગમાં વસ્તુત: કશીજ બુરાઈ નથી. જે બુરાઈ છે તે ત્યાં ચૂંટી રહેવામાં, તેને અતિ ભંગ કરવામાં છે. રસ અને રાગ વિશ્વના મે રેમમાં ઓતપ્રોત છે, અને તે સર્વ આમાના વિવેક પુર:સરના આનંદ અને ઉપભેગ અર્થે જ નિમાયેલ છે. પ્રાણીમાત્ર આ રસને ચુસીને જ જીવે છે અને તેમ થવું તે કુદરતના નિયમને અનુસરતું છે. આપણા બધા જ આવશ્યક કર્મોમાં રસ અને આનંદ છે. રસ શેમાં નથી ? બધી ફરજોમાં તે છે, આહાર ગ્રહણમાં રસ છે, કેમકે તે આપણાં જીવન અને જીવનના ઉદેશ સ્વરૂપ આમન્નતિ માટે આહાર જરૂર છે. વોના પરિધાનમાં રસ અને આનંદ છે, કેમકે તે પણ જીવન અને જીવન વડે સાધવા ગ્ય ઉન્નતિ માટે જરૂરનું છે. તે જ પ્રમાણે નિદ્રા, પ્રજોત્પત્તિ, વ્યાયામ, જ્ઞાને પાર્જન આદિ સર્વમાં તેના સ્થાનમાં રસ અને આનંદ છે, કેમકે તે સર્વ જીવન અને ઉન્નતિ અર્થે અનિવાર્ય ઉપયોગી છે. તે કાર્યોના સ્વાભાવિક ક્રમમાંથી નિષ્પન્ન થતા આનંદ ભગવે તેમાં કશીજ બુરાઈ નથી. પરંતુ બુરાઈ ત્યાં છે કે જ્યાં તે આનંદને વિવેકની હદ છોડીને, કુદરતની ઈરછેલી હદથી બહાર જઈ અતિ માત્રામાં ભેગવવું, તેમજ તેના તે ભેગને આસક્તિપૂર્વક વળગી રહેવું.
આપણા માંહેના ઘણા જ એ શાસ્ત્રો વાંચીને તેમાંથી એ અર્થ તારો છે કે દરેક પ્રકારના સ્થળ સૂક્ષમ વિષયે, અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતે આનંદ, સર્વ કાળ, સર્વ દેશ અને સર્વ અવસ્થામાં એક સરખી રીતે અનિષ્ટ અને આત્માને અધોગતિમાં દોરી જનાર છે. આ માન્યતા સાથે તત્વદષ્ટિને ઘણો મહત્વનો મતભેદ છે. તત્વદષ્ટિએ ખરી વાત એ છે કે આમાના વિકાસક્રમની જે અવસ્થાએ જે વિષયોને ભેગે પગ સ્વાભાવિક હોય છે તે અવસ્થામાં તે વિષયોને ભેગોપગ નિંદાપાત્ર નથી. એટલું જ નહી પણ તે દ્વારાજ તેમના ક્રમવિદાસને સંકેત નિમાં હોય છે. પશુસૃષ્ટિમાં દશ્યમાન થતા તેમના વિવિધ પ્રકારના ઈન્દ્રિયજન્ય ભેગેપગેમાં તેમના આત્મવિકાસને સંકેત કયાં રહેલો છે એનું વિવેચન કરતા એક જુદે જ લેખ થઈ પડે તેમ છે. તેથી વિષયાંતર નહી કરતાં સિદ્ધાંતરૂપે એટ લુંજ કહેવા દે કે પશુઓ તેમના ઈદ્રિયજન્ય સુખ અને દુખના અનુભવ અને સંસ્કારો વડેજ મનુષ્યપદને અધિકાર ધીરે ધીરે મેળવી શકે છે.
આત્મા મનુષ્યત્વની ભૂમિકામાં આવ્યા પછી તેનામાં પશુતા અને પશુએને સુલભ ઈન્દ્રિયની લાલસા કમી થતી જાય છે એ કુદરતનો સ્વાભાવિક નિયમ છે. તેમ છતાં અત્યારે ભાસ્યમાન થતો “મનુષ્ય ” એ સોએ પિસો ટકા પશુ છે. તેનામાં હજી પશુત્વ કાળના સંસ્કાર, ભેગાનુભ, અને વિકારનું તારતમ્ય ઘણું વધારે છે. પશુવની ભૂમિકાને વળોટીને ઘણે પંથ કાપે ન હોય
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માન પ્રકાશા.
એવી કેટીના જ મનુષ્ય આ કાળે બહુધા આ દેશકાળમાં ૯ છોચર થાય છે. અમે, તમે અને સર્વ સામાન્ય લોકો હજી મોટા ભાગે એ પશુત્વની ભૂમિકાને શોભાવી. રહ્યા છીએ એમ આ પણ અંત:કરણના હાલના બંધારણ ઉપરથી સમજી શકાય છે. આ અવસ્થામાં આપણામાં પશુત્વને સવાભાવિક એવા વિકારે અને ભેગલાલસાનું પ્રાધાન્ય હોય તેમાં નવાઈ જેવું કાંઈ નથી, અને આપણે હાલ જેટલે અંશે પશુ છીએ તેટલે અંશે તેવા વિકારી અને ભગવૃતિવાળા હવામાં શરમાવા જેવું પણું નથી. કેમકે પશુઓને પોતાની દશામાં શરમાવા કે નીચું જોવા જેવું કાંઈ જ ભાસતું નથી.
તેમ છતાં આપણે કાંઈ સોએ સો ટકા પશુ નથી. જેટલે અંશે આપણે મનુષ્ય છીએ તેટલે અંશે આપણને પશુત્વની દશા ભેગાવવામાં શરમ જેવું ભાસે છે. અને જેટલે અંશે વધારે શરમ ભરેલું ભાસે તેટલે અંશે આપણે વધારે મનુષ્યત્વને પામેલા છીએ. જે ભેગપમાં પ્રવેશતા તમને તમારો આત્મા ડંખ હોય તે ભેગપભેગોને તમને હવે અધિકાર નથી. એ ભૂમિકાને તમે ઘણા વખ તથી વિતાવીને આગળ વધ્યા છે એમ માનવું ઉપયુકત છે. જ્યાં જે ક્રિયા સ્વાભાવિક છે ત્યાં શરમ જેવું કે છુપાવવાના પ્રયન જેવું હોતું નથી. આપણા દુધના વાસણમાંથી બીલાડી ચેરીથી દુધ પી જાય તે વસ્તુતઃ ચેરી નથી. કેમકે તેમ કરવામાં બીલાડી શરમાતી નથી. વસ્તુત: તે ચેરી હોત તો આપણે ફેજદારી કાયદે જરૂર બીલાડીને ગુન્હેગાર ઠરાવી ચેિરી માટે નક્કી કરેલી સજા તેને કરત, પણ જ્યારે કાયદાએ જોયું કે ચેરીમાં બીલાડી શરમાતી નથી, તેથી તે “ચેરી” એ આપણુ દષ્ટિ એ ચારી હોવા છતાં બીલાડી માટે તે ચોરી નથી, એવી ચોરીનું કાર્ય બીલાડીના જીવન નિર્વાહ માટે જરૂરનું છે અને તેથી તે બીલાડી માટે અધર્મ હવાને બદલે ઉલટું ધર્યું છે.
મનુષ્યના શરીરસંરક્ષણ, જીવનનિર્વાહ, બુદ્ધિવિકાસ, હૃદયવિસ્તાર અને સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ માટે જે બાહ્યાંતર ક્રિયાઓ કુદરતે આવશ્યક ગણી છે તેમાં આપણને સ્વભાવથી જ શરમ જેવું કશું ભાસતું નથી. અને તેથી તેવી પ્રવૃત્તિનું સેવન એ આપણી સર્વદેશીય ઉન્નતિ માટે ધર્યું છે. એવી પ્રવૃતિમાં આહારગૃહણ, શરીર શુદ્ધિ, સંતાનોત્પાદન, આદિ જે જે વ્યવહારિક ઘટનાઓનો સમાવેશ થતો હોય તેના વિવેકપુર સર નિયમાનુસાર સેવનમાં કશો જ અધર્મ નથી, એટલું જ નહી પણ તે માગે થઈને જ આપણું ઉન્નતિન વિજયરથ ચાલવા નિર્માએ છે, તેમાં શરમાવા જેવું કે છુપાવવાનું મન થાય એવું કાંઈ જ નથી. એને ત્યાગ એ વિ. રાગ નથી, પણ ઉન્નતિના આવશ્યક સાધનને હેતુપૂર્વક સાધેલ વિનાશ છે.
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વાળ્ય.
૨૧
વિરાગ માત્ર એ પદાથા માં જ હોવા અને ઉપજાવવા ઘરે છે કે જે પદાર્થ આપણા વતમાન વિકાસની ભૂમિકાએ આપણને શાલતા નથી. મનુષ્યને શું નથી શેાલતુ એ તેનુ હૃદય તેને પ્રત્યેક ક્ષણે કહ્યા જ કરતુ હાય છે. તેનું હૃદય તેને નિર ંતર ડ ંખ મારી યાદી આપ્યા કરે છે કે “ હવે અમુક પ્રવૃતિ તારા માટે શેાભા ભરી નથી. તે માટે હુવે તારે શરમાવુ જોઇએ. તું દુનીયામાં ઉંચુ મ્હાં રાખી એલી શકે તેવુ નથી. ” વ્યભિચારી, વિશ્વાસઘાતી, અથવા દુરા ચારી મનુષ્યનાં મુખ સામુ જુએ અને તેની ચક્ષુએમાં તેના આત્માના ઉમ ઠંડંખ કાતરાએલે તમને ભાસ્યમાન થશે. તેને પેાતાના આત્મા ઉપર તિરસ્કાર આવે છે તેમ સુચવનારી અવ્યકત છાપ તેનાં મુખ ઉપર છવાએલી પ્રતીત થશે. એમ થવાનુ કારણ શું ? એજ કે એવી પ્રવૃતિ તે મનુષ્યના વર્તમાન અધિકારને શાભા ભરી નથી. તે પ્રવૃતિ તેનાં જીત્રનના કાઇ ધણા પાછળના-પશુવના જીવનકાળને મધ બેસતી હાઇ શકે, પણ હવે તેણે તેનાથી વિરમવું જોઇએ. આવી પ્રવૃતિથી વિમુખ થવુ એ વૈરાગ્યની મુખ્ય સાધના છે, અને વૈરાગ્યની ભાવનાનું પરમ સાફલ્ય તેમાં છે.
આત્માને તેનાં પાછલા જીવનમાં ભાગવેલા ભેગાપભાગ ફ્રી ફ્રીને ભાગ વવાનું ઘણું ખેંચાણ થાય છે. પૂર્વકાળના ભાગેાપણે ગજન્ય આનદ અને સુખના જે સકારા આત્માના માનસ-ખંધારણ ઉપર પડેલા હોય છે તે સ્મૃતિ વડે, અનુ. કૂળ પ્રસંગ અને દેશકાળનો ઉપલબ્ધિ થતાં જાગૃત થાય છે અને તેવાજ સુખાનુભવ ફરીથી ઉપજાવવા. ચેષ્ટાવાન અને છે. આમ થાય ત્યાં સુધી મનુષ્ય અને પશુમાં તફાવત નથી. પશુને તેમ થાય છે તેમાં તે દ્વારા તેના વિકાસના સ"કેત હોય છે. અને કુદરત તેને માટે તેમ થવું જરૂરનું ગણે છે ત્યારે જ તેવી વાસના તેનામાં ઉદ્ભવે છે. પરંતુ મનુષ્યમાં તેમ નથી. તેનાં સ્વતંત્ર કાર્યને પ્રદેશ પશુ કરતાં ઘણા વિસ્તારવાળા હાય છે. પશુના આત્મવિકાસ કરવાનું કામ કુદરતે પુરેપુરૂં પા તાની જ પાસે રાખ્યુ હેાય છે. પશુને તેના આત્મવિકાસમાં કશે! બુદ્ધિપૂર્વક પ્રયત્ન કરવાના હાતા નથી. પરંતુ તેજ પશુના આત્મા જ્યારે વિકાસ પામતા પામતા મનુષ્ય અની, બુદ્ધિ અને વિવેકન' શસ્ત્ર ધારણ કરવાની હરે આવે છે ત્યારે કુદરત તે આત્માના વિકાસનું કાર્ય, તે બુદ્ધિ અને વિવેકના તારતમ્યાનુસાર તેને સાંપે છે. કુદરતે અત્યાર સુધી જે નિયમે તેના ક્રમવિકાસ સાધ્યા હતા તે નિયમ બુદ્ધિપૂર્વક સમજીને તેના વિશેષ વિકાસ અથે ચેાજતા તે શીખે છે અને તે પ્રકારે તે ધારે તે કુદરતે તેને માટે ઇચ્છેલા વિકાસ તે થા યોગ્ય સાધી શકે છે.
પરંતુ કુદરતે, મનુષ્યને જે હેતુની સિદ્ધિ અર્થે બુદ્ધિ અને કાર્ય-સ્વાત ત્ર્ય આપેલાં છે તે હેતુને સફળ કરવાના ઉદ્યાગ ન કરતાં, કૃતજ્ઞ અને સ્વેચ્છાચારી મનુષ્ય,
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર
શ્રી માનદ પ્રકારા.
પાતાના મનુષ્યત્વને પ્રાપ્ત અધિકાર સેાગવવાને બદલે પશુ ખનવાનું પસંદ કરે છે. તે જણુતા હાય છે કે તે વાત તેને ચાલતી નથી. છતાં પશુત્વકાળમાં અનુભૂત સુખના સરકારીની અવ્યક્ત સ્મૃતિથી તે અનિષ્ટ પ્રવાહમાં ખેંચાઈ જાય છે. અને તેમાં સે થી ખેદકારક ઘટના તા એ છે કે તેવા ભાગોને ઉત્કટપણે ભાગવવા માટે તે પેાતાની બુદ્ધિની મદદ લે છે. બુદ્ધિશક્તિ મનુષ્યની ઉન્નતિ માટે કુદ·· રસ્તે ચાજી છે. પરંતુ તેજ સાધનદ્વારા મનુષ્ય પોતાને અને તેટલા વધારે પ અનાવવા પ્રયત્ન કરી તે ઇશ્વરી શક્તિના અધમ ઉપયોગ કરે છે. પાતાના ભગ વિલાસની તૃપ્તિ માટે આજે મનુષ્યેા પેાતાની બુદ્ધિના કેવા છુટથી ઉપયાગ કરે છે એ કાઇથી ભાગ્યેજ અજાણ્યુ હશે. મનુષ્ય દ્રવ્યવાન બનવાને માટે, અને તે દ્રવ્યનાં સાધનવડે પેાતાની વિવિધ પ્રકારની ભાગવૃતિ સ`તેાષવા માટે કેટલી જાતના છળ કપટ, પ્રતારણા, વિશ્વાસઘાત, દેશદ્વેષ, અને નિવકાર્ય કરે છે? પશુએ તેમ નથી કરતા, કેમકે તેમનામાં બુદ્ધિ નથી. મનુષ્યે તેમ કરી શકે છે, કેમકે કુદરતે તેમને બુદ્ધિ આપી છે. શુ બુદ્ધિશક્તિની મન્નીસ આ હેતુ માટે થઇ હશે ? બુદ્ધિની સહાયથી મનુષ્યાએ દેવ અથવા પરમાત્મા બનવુ જોઇએ એવા કુદરતના સકેત છે. પરંતુ વસ્તુતાએ મનુષ્ય તેજ બુદ્ઘિની મદદથી પશુત્વની ગઢી ખાઇમાં પડે છે. આજે મનુષ્યેાની પ્રખળ ભાગવાસનાએ બુદ્ધિનાં સાધનને પેાતાનાજ સંહારનાં ભયંકર શસ્ત્રમાં પરિણુમાવી નાખ્યુ છે. આમ થતુ અટકાવવુ એ વૈરાગ્યની ભાવનાનું પરમ સાધ્ય છે, ભૂતકાળમાં ભેાગવાએલા ઇન્દ્રીયજન્ય સુખાની સ્મૃતિ મનુષ્યને પુનઃ પુન: તે સંસ્કારો અનુભવવા ખેંચી જાય છે. તેમાં ન ખેંચાવા માટે મનુષ્યે પોતાના વિવેકનાં શસ્ત્રના ઉપયેગ કરતાં શીખવુ' જોઇએ. અર્થાત્ તેવા ખેંચાણુ સામે તેણે પોતાના આત્મખળનાં પ્રતિ-ખે’ચાણુના ઉપયોગ કરતાં શીખવું જોઇએ. પાદાર્થિક સુખામાં આપણને જે મુગ્ધ ભાવ બંધાઇ ગયેલું છે તેને વિવેકના દીવ્ય અગ્નિ વડે ગાળી નાખવા જોઇએ. જ્યાં સુધી એ મુગ્ધ પ્રીતિ અને વાસનાઆનું પ્રાધાન્ય આપણા અંતરમાં વર્તતુ હોય છે ત્યાં સુધી આપણાં સ્વરૂપના ઉચ્ચતર પ્રદેશાના ઉજ્જવળ પ્રકાશ આપણા બુદ્ધિપ્રદેશ ઉપર આવી શકતા નથી. અત્યારે આપણે પદાર્થોમાં બંધાઇ ગયા છીએ. વસ્તુત: જે પદાર્થાને આપણી ઉન્નતિનાં સાધનરૂપે કુદરતે નીમેલા હુતા તે પદાર્થોમાં જ આપણે ગુચવાઇ અને તેમાં કેદી બની ગયા છીએ. એ બંધનમાંથી છુટવાના માત્ર એકજ માર્ગ છે અને તે એ છે કે તે બંધનના સ્વરૂપને સમજીને તેમાં બંધાવાની સાફ ના પાડવી જોઇએ. આપણે શેમાં ખંધ ુ' અને શેમાં ન બધાવુ એ આપણી મરજીની વાત છે. આપણાં ઉચ્ચતર સ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં જે ઘટનાએ ખાધા કરતી હોય તેને આપણાં જીવનમાં ધારણ કરવી કે ન કરવી એના આપણે પોતે જ મુખત્યાર છીએ. આપણે મનેામય
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરહિત ચિંતન અને સાધન. રીતે જ ઠરાવ કરી દેવો જોઈએ કે હું મારા સગો અને પરિપાંશ્વિક ઘટનાછે એથી તદ્દન સ્વતંત્ર છું. અથાત્ તેમાં રાગ ભાવથી બંધાવું કે ન બંધાવું એ મારી
સ્વતંત્ર ઈચ્છાની વાત છે.” આટલું આત્મવાતંત્ર્ય મેળવ્યા પછી મનુષ્ય પોતાની વાસ્તવિક શક્તિઓના ભાનમાં આવવાની શરૂઆત કરે છે. “હું સ્વતંત્ર છું.” એવા મનમય જાહેરનામા ઉપર તેણે મનેમય રીતે સહી કરવી જોઈએ, અને તે જાહેરનામું તેણે પિતાની આંતરસૃષ્ટિના સઘળા વિભાગોમાં, સર્વ પ્રદેશોમાં અને ખુણે ખેંચરે ફેલાવી દેવું જોઈએ. તેણે પોતાના સર્વ પ્રકારના વિકારે, વાસનાઓ, ઇરછાઓ, આવેગે, ભગલીસાઓને સ્પષ્ટ સંભળાવી દેવું જોઈએ કે “તમે મારે આધિન છે, આજથી હું તમારે આધિન નથી.” આવી રીતે મનુષ્ય જ્યારે તેના વિકારોને સ્વામી થાય ત્યારે તે સાચે સાધક બની શકે છે. અને વિકાર ઉપર સ્વામિત્વ ત્યારે જ સ્થપાય છે કે જ્યારે તે પ્રત્યેને મુગ્ધભાવ વિવેકનાં બળથી ન થાય. વિવેકનાં શસ્ત્રથી રાગના બંધનનું બળ તેડી નાખવું તે પ્રવૃતિવિશેષનું નામ “વૈરાગ્ય” છે, અને તે મોક્ષપદનું પ્રથમ સોપાન છે. રા. અધ્યાયી.
પરહિત ચિંતન અને સાધન.
વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ બી. એ. __एते सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थ परित्यज्य ये ॥
જે મનુષે બીજાઓને સહાધ્ય કરતા નથી તેઓનું જીવન વાસ્તવિક રીતે સુખી ગણી શકાતું નથી. જેઓ ઉત્સુન્નતા અને પ્રસન્નતાથી ભરપૂર નથી હતા, જેઓ બીજા લેકેનું ભલું કહાતા નથી અને જેઓ પ્રત્યેક મનુષ્યને પોતાના બધુ સમાન નથી સમજતા તેઓને જન્મ કદિપણુ સફલ થઈ શકતો નથી. આપણે આપણું સર્વસ્વ બીજાઓની ખાતર સમર્પણ કરી દઈએ તેજ આપણું જીવન સુખમય બનાવી શકીએ. જેવી રીતે બહુમૂલ્યવાન રત્નમાંથી પ્રતિક્ષણે એક પ્રકારની જાતિ નીકળે છે, પરંતુ તેમ થવાથી તેમાં કોઈ પણ જાતની ક્ષતિ અથવા
ન્યૂનતા આવતી નથી તેવી રીતે આપણે બીજા માણસેને ગમે તેટલી સહાયતા, ગમે તેટલો ઉત્સાહ અને ગમે તેટલું ઉત્તેજન આપીયે તે પણ આપણા પિતાના ઉત્સાહ અને ઉત્તેજનમાં ન્યૂનતા આવતી નથી, પરંતુ એથી ઉર્દુ આપણે જેમ જેમ બીજાઓને વધારે આપીએ છીએ તેમ તેમ આપણને વધારે વધારે મળતું જાય છેબીજા શબ્દોમાં કહીએ તે આપણે અન્ય લોકોને જેટલી સહાયતા આપીએ છીએ તેટલી સહાયતા, ઉત્તેજના, અને આશા આપણી પાસે સ્વયં દેડી આવે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આત્માનંદ પ્રકારો. જે કે ઉપરેત વાત સર્વથા સત્ય છે તો પણ માનવસ્વભાવમાં એક એવી વિચિત્ર દુબલતા રહેલી છે કે જેને લઇને માણસે બીજાના સદગુણે જોઈ શકતા નથી, બીજા માણસેનો જીવ દુ:ખાવે છે અને સહાયતા કરવાનું તે દુર રહ્યું પણ ઉદટી તેઓને હાનિ પહોંચાડે છે.
ઘણા મનુષ્યો એવા હોય છે કે જેઓ હમેશાં બીજાઓનું અહિત કરવા તત્પર હોય છે અને જે બાબતો સાથે પોતાને કોઈ સંબંધ નથી હોત અથવા જેમાં પિ. તાનું હિત સમાયેલું નથી હોતું તે બાબતે તેઓ નિ:સાર સમજે છે. આવા મનુખે બીજા લેક ઉપર હમેશાં આક્ષેપ કર્યા કરે છે, તેઓનો જીવ દુઃખાવ્યા કરે છે, તેઓના ઉચાશને તુચ્છ ગણ્યા કરે છે, તેઓનાં ચરિત્રમાં દોષ કાઢ્યા કરે છે અને તેઓનું બહિરંગ જુદું છે અને અંતરંગ જુદું છે એમ હમેશાં બતાવ્યા કરે છે. જે મનુષ્યને આત્મા સંકુચિત હોય છે તે પોતાના પ્રતિસ્પધીની પ્રશંસા સાં. ભળીને અત્યંત દુ:ખિત બને છે, તેમજ તે ઈર્ષાને લઈને પોતાના પ્રતિપક્ષીને સ. દેષ ઠરાવીને અને તેના ચરિત્રને કલકિત બતાવીને તેની કીર્તિમાં બટ્ટો લગાડવા ઈચ્છે છે. જે મનુષ્ય આવું કરે છે તે પોતાની નિર્મલતા, નીચતા, ક્ષુદ્રતા અને પિતાના ઈર્ષાળુ સ્વભાવને પ્રકટ કરે છે અને એમ સિદ્ધ કરે છે કે તેનું જીવન સુખી અથવા શાંતિમય નથી. જેઓ ઉદારચરિત હોય છે--જેઓને આત્મા વિશાલ હોય છે તેઓ કદાપિ બીજાની કને કલંકિત કરવાનો યત્ન કરતા નથી. તેવા લોકો તે બીજાના સદગુણની મુકતકંઠે પ્રશંસા કરે છે અને તેઓના દુર્ગાને-દેને, છુપાવે છે. - ઉદારતા અને દયાલુના એજ આમાની મહાનતાદર્શક ગુણે છે. જે મનુષ્ય બીજાની સાથે ઈર્ષોથી વન છે અથવા તેની પ્રશંસા સહન કરી શકતું નથી તેનો આ અત્યંત સંકુચિત હોય છે અને તેના વિચારો અત્યંત સંકીર્ણ હોય છે. જે મનુષ્ય ઉદાચિત અને રિતવાન હોય છે તે દયાળુ પણ હોય છે. જે મનુષ્ય પિતાના પ્રતિપક્ષી ની કીર્તિ ઓછી દેખાડવા મથે છે અથવા જે વખતે તેની પ્રશંસા કરવી જોઈએ તે વખતે મન ધારણ કરી લે છે તે કેવળ પોતાના આત્માનો સંકીર્ણતા અને નીચતા પ્રકટ કરે છે; પરંતુ જે મનુષ્ય વાસ્તવિક રીતે ઉદાર સ્વભાવને હોય છે તે પોતાના કટ્ટા વૈકીની સાથે પણ ઉદારતા અને દયાળુતાથી જ છે.
જે મનુષ્ય બીજાઓના મડવરે -કરીને પ્રકટ કરે છે અને પોતાના પ્રતિસ્પધી એની કીમાં બટ્ટ લગાડવા ઈ છે તે પિતાને આત્માની સંકીર્ણતાનું પ્રમાણ આપે છે અને જે મનુષ્પ સાથે પોતાના પ્રતિસ્પર્ધી એ સંબંધી વાત કરે છે તેઓની દષ્ટિ માં તે હલકો પડે છે. આપણે એમ નથી જાણતા કે જ્યારે આપણે બીજનાં ચરિત્રનું ચિત્ર આપીએ છીએ ત્યારે આપણે તેની સાથે આપણું પતાનું ચિત્ર પણ રજુ કરીએ છીએ. શુદ અને નીર આત્મા બીજાઓમાં પણ મુદ્ર
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરહિત ચિતન અને સાધન,
૨૩૫ અને નીચ વાત જ જુએ છે. જે આત્મા મહાન હોય છે તેને તો બીજાના સદ્ગુણે જ દૂચર થાય છે. અત્યંત ખેદની વાત છે કે જે મનુષ્ય પોતાની પ્રખર માનસિક શક્તિઓ દ્વારા અથવા અસાધારણ સાહસ અને દુ પતિજ્ઞાને લઈને પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે તેઓએ બહુધા પોતાના વ્યવસાયવાળા મનુષ્યની સાથેના વ્યવહારમાં ભારે ઈર્ષા બતાવી હોય છે. ઘણા ખેઢ સાથે કહેવું પડે છે કે અનેક કવિજન, સામાજીક નેતાઓ અને ધર્મોપદેશકો એવા પ્રકારની ઈર્ષ્યાના ભેગા થઈ પડયા હોય છે કે તેઓને પોતાના વ્યવસાયમાં બીજાની પ્રશંસા સાંભળીને અતિશય દુ:ખ થયું હોય છે. તેઓ હમેશાં બીજાના દુષણે ની ચર્ચા કર્યા કરે છે અને તેઓની સમક્ષ કોઈ તેઓના પ્રતિસ્પધીની પ્રશંસા કરે છે તો તેઓ કહે છે કે “ હા, એ બધું ઠીક છે, પરંતુ તેનામાં મિલિકતા નથી, તે કપટી પણ છે, તેના પર વિશ્વાસ મુકી શકાય તેમ નથી” અથવા તે આવા પ્રકારની કઈ પણ વાત બનાવી કાઢે છે. '
આપણને આપણું જીવનમાં અધિક સફલતા નથી મળી શકતી તેનું એક કારણ એ પણ છે કે આપણે અન્ય માણસની સાથે અધિક ઉદારતાથી વ્યવહાર કરતા નથી, તેઓની તરફ અધિક સહાનુભૂતિ બતાવતા નથી તેમજ તેઓને અધિક સહાયભૂત થવાને યત્ન કરતા નથી. જે આપણે બીજાઓને અવિક સહાયભૂત થઈએ છીએ તે આપણને પણ તે કરતાં અધિક સહાયતા મળી શકે છે. જે મનુષ્ય બીજાની તરફ સહાનુભૂતિ દેખાડામાં, બીજાને મદદ કરવામાં તેમજ બીજાની પ્રશંસા કરવામાં પોતાને હાથ પાછો ખેંચે છે તે પોતે પિતાને હાનિ પહોંચાડે છે. આપણે બીજા માણસને જેમ જેમ વધારે સહાયભૂત થઈએ છીએ તેમ તેમ આપણે આપણું વધારે કલ્યાણ કરીએ છીએ. ઘણા માણસો અન્ય માણસો તરફ સહાનુભૂતિ પ્રકટ કરવામાં અને તેઓની પ્રશંસા કરવામાં એટલા બધા પણ બને છે અને પિતાને સ્વાર્થ સાધવામાં એટલા બધા મગ્ન રહે છે કે તેઓની ઉન્નતિ અશક્ય થઈ પડે છે. જયારે મનુષ્ય પિતાનાં જીવનને બીજાની સેવા કરવામાં યથાશક્તિ અર્પણ કરી દે છે અને અંત:કરણ પૂર્વક બીજાને સહાયતા કરે છે ત્યારે કેટલી બધી ત્વરાથી તેની ઉન્નતિ થાય છે તે જોઈ આશ્ચર્ય થાય તેમ છે. જીવનના આરંભ કાળથી જ બીજા લોકોનું હિત ઇચ્છવાની, તે આના ઉપર દયાભાવ રાખવાની અને તેઓની સાથે મિષ્ટ ભાષણ કરવાની ટેવ પાડવાથી મનુષ્યને જેટલું લાભ થાય છે તેટલે બીજી કોઈ પણ વસ્તુથી થતા નથી.
એક વખત એક દાર્શનિક પિતાના શિષ્યને પૂછયું કે– સંસારમાં સૌથી અધિક પ્રજનીય વસ્તુ કયી છે?” સર્વ શિષ્યએ પોતપોતાની બુદ્ધિ અનુસાર ઉક્ત પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે. તે બધામાં એક શિષ્પ સાથી છેલે ઉત્તર આપે કે
બ્રુહદય.” તે સાંભળી તેના ગુરૂએ કહ્યું કે “સત્ય છે. બધા શિષ્યોએ જે કાંઈ કહ્યું છે તેને ચાર તમે માત્ર એકજ શબ્દમાં આપી દીધું છે. કેમકે જે મનુષ્યનું હૃદય શુદ્ધ
For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આન માન પ્રકાશ. હેય છે તે સંતુષ્ટ રહી શકે છે, તેજ બીજાને શુભ ચિન્તક બની શકે છે અને તેને જ સહેલાઈથી બુદ્ધિગત થાય છે કે તેની ખાતર શું શું કરવું ઉચિત છે.”
સુહદય, સુરવભાવ, નિષ્કપટ, પ્રેમમયી અને ઉદાર પ્રકૃતિની સાથે સરખાવતાં. અશ્વપતિની સંપત્તિ પણ તુચ્છ છે. જે મનુષ્યની પાસે આ વસ્તુઓ હોય છે તેની પાસે દાન કરવા માટે ભલે એક પૈસે પણ ન હોય, પરંતુ તે એક દાનવીર અજ પતિની જેટલે પરોપકાર કરી શકે છે એ નિ:સંદેહ વાત છે. બીજા મનુજેની સાથે હમેશાં કુપાલેતાથી વ્યવહાર કરવાની, તેઓની સર્વદા પ્રશંસા કરવાની અને હમેશાં તેઓના સદ્દગુણેપર ધ્યાન આપવાની ટેવ પાડવાથી સવગીય આનંદને અનુભવ થાય છે. જે મનુષ્ય આપણું સાથે કૃપાલતાથી વ્યવહાર કરે છે તેની આપણે અવશ્ય પ્રશંસા કરીએ છીએ અને તેને પ્રેમમય દષ્ટિથી નીહાળીએ છીએ. આ મનુષ્ય કોઈ કઈ વખત સમસ્ત સમાજમાં પ્રસન્નતાને સંચાર કરી શકે છે. જે મનુષ્યનું ચિત હમેશાં પ્રસન્ન અને પ્રફુલ્લ રહે છે તેને સુખ અને સંતેષને અનુભવ થાય છે, તે
જ્યાં જ્યાં જાય છે. ત્યાં ત્યાં હર્ષનો પ્રકાશ ફેલાવે છે અને શોક સંતસ મનુષ્યને સાંત્વન આપે છે.
આપણામાં એક મહાન દોષ એ રહેલો છે કે આપણે બીજાઓ સંબંધી ભ્રામક મત બાંધી દઈએ છીએ. આપણે તેઓની ક્ષુદ્ર વા, તેની ભૂલે, તેઓના દોષ અને તેઓની વિચિત્રતાઓના આધારે આપણું મંતવ્ય સ્થિર કરીએ છીએ. જે આપણા સમજવામાં આવે . પ્રસંગ પ્રાપ્ત થવાથી નીચમાં નીચ મનુષ્ય પણ ઈશ્વરીય ગુણ પ્રકટ કરી શકે છે, અત્યંત કૃપણ મનુષ્ય પણ માનવજાતિનું કલ્યાણું કરી શકે છે અને કાયરમાં કાયર મનુષ્ય પણ વીરતા દેખાડી શકે છે તે આ સંસાર સ્વર્ગ સમાન બની જાય.
આપણામાં અનેક મનુ ધનના લેભમાં ફસાઈ જઈને એવા અંધ બની જાય છે અને વેપારના નિરસ નિયમોમાં જકડાઈ જઈને એવા સવાથી બની જાય છે કે તેઓ બીજાઓના સદગુણે જોઈ શકતા નથી. આપણે તે બીજાઓના અવગુર
ની ઉપેક્ષા કરીને તેઓના સદ્દગુણે શેાધી કાઢવા જોઈએ અને તેઓની પ્રશંસા કરવી જોઈએ. જે આપણે આ પ્રમાણે કરશું તે આપણા દુર્ગુણેને આપણે તજી શકહ્યું અને આપણામાં સદ્દગુણેને વિકાસ કરી શકશું. જે આપણે એક બીજાને સહાયતા કરીએ અને ક્ષમાભાવનું યોગ્ય પાલન કરીએ તે આપણે સભ્યતામાં આવનવું પરિવર્તન કરી શકીએ.
એક વખત એક મનુષ્ય એક ચીથરેહાલ ભીખારીને પિતાને ઘરે બેલા, તેને ઉત્તમ ભેજન કરાવ્યું અને સારાં કપડાં પણ આપ્યાં. તેને વિદાય કરતી વખતે ઉત્સાહ પૂર્ણ શબ્દોમાં તેણે કહ્યું કે-“ઘરે ઘરે ભટકવા માટે તમારું જીવન નિર્માણ થયેલું નથી. તમે તે આ કરતાં વધારે સારું કાર્ય કરી શકે તેમ છે. તમારા દેખાવ
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરહિત ચિંતન અને સાધન.
ર૩૭ ઉપરથી તમે બુદ્ધિમાન હો તેવું પ્રતીત થાય છે, તેથી આવી અધમ રીતિથી આ જીવીકા મેળવતાં તમારે શરમાવું જોઈએ.” આ પછી એક વર્ષે જ્યારે ઉકત મનુષ્ય તે ભીખારીને તદ્દન ભૂલી ગમે ત્યારે તેને પૈસાની તંગીને લઈને કેઈની પાસેથી પૈસા ઉધાર લેવાની ઘણુ જ જરૂર પડી. તેથી તે પિતાના એક ઈષ્ટ મિત્ર પાસે ગયે અને તેને કહ્યું કે તમે મને કોઈ એ માણસ દેખાડશે કે જે મને પાંચ રૂપિયા ધરી શકે. પરંતુ તેને મિત્ર તેને એટલા રૂપિયા આપી શકે નહિ તેમજ તે પણ કોઈ એવા માણુને જાણતું નહોતું કે જે તેને જરૂરને વખતે મદદ કરી શકે. તેણે ઘણા પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ કોઈ મનુષ્ય તેને રૂપિયા ધીરી શકે એ મળે નહિ. થોડા દિવસ બાદ તેને ઘરે એક મનુષ્ય આવ્યું, જેની સાથે પિતે સર્વથા અપરિચિત હોય એમ તેને લાગ્યું. તે અપરિચિત મનુષ્ય કહ્યું કે “મારા સાંભળવામાં આવું છે કે તમારે હમણા પૈસાની તંગી છે, તેથી તમારે જેટલા રૂપિયાની જરૂર હોય તેટલા રૂપિયા તમને આપવા માટે હું આવ્યું છું.” આ શબ્દ સાંભળીને તે ઘણે આશ્ચર્ય ચકિત થયે અને તેને પૂછ્યું કે “તમે એક અજાણ્યા માણસ છે અને મેં તમને કદી પણ જોયા નથી છતાં તમે મારા પર વિશ્વાસ રાખવા તૈયાર છો એ કેવી વાત?” તેણે અત્યંત નમ્રતાપૂર્વક જવાબ આપે કે “હું તેજ ભીખારી છું કે જેને આપ એક વર્ષ પહેલાં આપને ઘરે લઈ ગયા હતા. અને કોઈ માણસ પોતાના ભાઈ સાથે વાતે એવી રીતે આપ જેની સાથે વર્યા હતા. તે સમયે આપે જે મહેર.. બાની બતાવી હતી તેનાથી મારા જીવનમાં એકદમ પરિવર્તન થઈ ગયું અને હું માણસ બની ગયા. મારામાં જેટલી યોગ્યતા હતી તેનાથી પણ અધિક સફલતા મને પ્રાપ્ત થઈ છે. અને જ્યારથી હું મારા પિતાના હાથથી મહેનત કરીને મારી આજીવિકા પેદા કરવા લાગ્યો છું ત્યારથી હું આપની કૃપાને બદલો વાળવાના સુપ્રસં. ગની રાહ જોઈ રહ્યો છું. આજે મને તે સુપ્રસંગ પ્રાપ્ત થયેલ છે.”
એક વિદ્વાનનું કથન છે કે “જ્યાં સુધી મનુષ્યને આ વાતનું જ્ઞાન ન થાય કે મારૂં જીવન મનુષ્યજાતિનાં કલ્યાણને વાસ્તુ છે અને મને જે કાંઈ પ્રાપ્ત થયું છે તે માનવજાતિનાં કલ્યાણ અર્થેજ મળેલું છે ત્યાં સુધી તેને વાસ્તવિક રીતે મડાના કહી શકાય નહિ.” પરંતુ ખેદની વાત છે કે આપણે ઉન્મત્ત બનીને બે પાર્જન કરવામાં એક બીજાને જે રીતિથી પદદલિત કરીએ છીએ તેનાથી એમ માલુમ પડે છે કે મનુષ્યત્વનું કઈ એવું બંધન નથી કે જે આપણને બધાને એક સૂત્રમાં બાંધી દે. સર્વત્ર આપણે આપણા ભાઈઓને વિપત્તિમાં આવી પડેલા દેખીએ છીએ. આપણે તેને સારી રીતે મદદ કરી શકીએ એમ છીએ છતાં આ પણે કરતાં નથી. આપણે તેઓને દરિદ્રતાથી પીડાતા જોઈએ છીએ તે પણ આપણે તેઓની તરફ
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૮
શ્રો આત્માનંદ પ્રકાશ.
હાચ લખાવવાના યત્ન કરતા નથી, કેમકે આપણે એટલું જ વિચારીએ છીએ કે તેમ કરવામાં આપણા કશે! સ્વાર્થ રહેલા નથી.
જે મનુષ્ય હમેશાં સ્વાર્થપરતામાંજ મગ્ર રહે છે, જેણે લાભવ બનીને પેાતાની સાત્વિક વૃત્તિયા ગુમાવી છે, જેના સ્વભાવ એવા ક્રૂર બની ગયેા હાય છે કે તે પેાતાના મંએમાં કશું સારૂ જોઇ શકતા નથી તેનાથી વિશેષ કડાહૃદય અને નિર્દય કોને કહી શકાય ?
ખીજાઓની સાથે ખરા દિલથી હળવા મળવાની અને ઉદારતાથી વ્યવહાર કરવાની ટેવ પાડા. બીજાઓની પ્રશંસા કરવામાં અને તેને સાહાચ્ય કરવામાં કૃપણ ન અનેા. દરેક વખતે પ્રત્યેક મનુષ્યની સાથે સર્વોત્તમ અનુકરણીય વ્યવહાર આદરા. બીજા લેકેાની સાથે સદા પ્રસન્ન કરનારી વાત કરતાં અને ઉદારતાથી વ્યવહાર કરતાં શીખેા. આમ કરવાથી તમારા જીવનની વ્યાપકતા વધવા લાગશે, તમારા આમા ઉન્નત બનશે અને તમારૂં જીવન ઉચ્ચ અને શ્રેષ્ટ બની જશે. થાસભવ ખીજાઓને સાહાય્ય કરવાના નિરંતર ઉદ્યોગ કરવાથી, પેાતાના સંબંધી એના સુખમાં વૃદ્ધિ કરવાથી, ઉત્સાહ, પ્રસન્નતા, આશા અને શુભેચ્છાના પ્રકાશ સર્વત્ર ફેલાવવાથી અને આપણી આસપાસ માનન્દની વૃષ્ટિ કરવાથી માત્ર ખીજાઓનાં હૃદયમાં ઉત્સાહ અને આનંદ ઉત્પન્ન થાય છે. એટલુંજ નહિ પણ આપણા માટે પશુ સુખ પ્રાપ્તિના માર્ગ પૂર્ણતાથી ખુલ્લા થાય છે. પ્રત્યેક સમયે અન્ય મનુષ્યેનું કાંઈને કાંઇ હિત કરવાની ટેવથી મનુષ્યને જેટલા સતાષ થઈ શકે છે તેનાથી વધારે બીજી કાઇ પણ વસ્તુથી થતા નથી. કદાચ તમારી પાસે તેઓને આપવા માટે દૂન્ય ન હેાય તેા પણ તમે તેને ઉત્સાહિત કરીને, તેએના દુ:ખ દઈ વખતે ચિત્ત પ્રસન્ન કરનારી એ નાતા કરીને અથવા તેઓની સાથે કૃપાલુતાથી વ્યવહાર કરીને તેઓને હમેશાં સહાયતા કરી શકે એમ છે. જેટલા મનુષ્યને દ્રવ્યની આવશ્યકતા છે તે કરતાં પણ વધારે મનુષ્યોને પ્રેમ અને સહાનુભૂતિની આવશ્યકતા છે અને તે અન્ને વસ્તુઓ તમે હંમેશાં આપી શકે તેમ છે. એક વખત એક નગરમાં એક વિદેશી આવી પહોંચ્ચા જે તે નગરની ભાષા સારી રીતે ખેલી શકતા નહાતા. તે નગરના એક દયાવાન પુરૂષે તેને મલીન જોઇને એવા વિચાર કર્યો કે આ મનુષ્યને પૈસાની જરૂર હોય એવુ જણાય છે અને તેથી તેને કાંઈક આર્થિક સહાય આપવી જોઇએ, પરંતુ તે વિદેશીએ કહ્યું કે “ મારે પૈસાની જરૂર નથી, પરંતુ હું તદ્ન એકલે હાવાથી કોઈ મારી સાથે એ આનંદ પ્રદ વાત કરે એની હું ઉત્ક’ઠા રાખુ છું. ” આપણે તે મનુષ્યને સ્વાભાવિક રીતે ચાહીએ છીએ કે જે પેાતાનાં હૃદયનુ દ્વાર ખુલ્લુ રાખે છે, જે બીજાઓની સાથે નિષ્કપટ ભાવથી મળે છે અને ઘણીજ પ્રસન્નતાપૂર્વક આપણું સ્વાગત કરે છે.
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરહિત ચિંતન અને સાધન. - સંકીર્ણ વિચાર વાળા મનુષ્ય કે જેઓ બીજાને આકર્ષિત કરવાને બદલે તેઓને વિમુખ કરે છે તેના કરતાં જે મનુષ્યો ઉદારચિત્ત, પરોપકારી અને દયાળુ હોય છે તેઓ વધારે સફલતા પ્રાપ્ત કરે છે. ઉઢારચિત્ત બનતા શીખે. અપરિચિત મનુષ્યો સાથે બોલતાં, બીજા લોકોની સાથે હદય બેલી વાત કરતાં અને આપણને જે મળે તેઓને યથાશકિત સહાયતા કરતાં આપણે કદાપિ લેશ પણ ભય રાખવો જોઈએ નહિ. કદાચ આપણે કોઈ એવા મનુષ્યની પાસે જવું પડે કે જેની સાથે આપણને જરાપણ પરિચય ન હોય તે પણ તેઓની સાથે વાત કરવામાં બિસ્કુલ સંકેચ રાખવો જોઈએ નહિ
પા૫કારિતા, સુજનતા, ઉદારતા ઇત્યાદિ સદગુણને આપણાં જીવનમાં ઉતારવાથી માત્ર ચારિત્ર્ય-સંગઠનમાં જ નહિ, પરંતુ લૈકિક ઉન્નતિ કરવામાં કિંમતી સહાયતા મળે છે. સફલતા મેળવવા માટે મહિની શકિતની-બીજાને વશીભૂત કરનાર ગુણની–એટલી બધી અપેક્ષા છે કે તે ગુણેને જેટલું મહત્વ આપવામાં આવે તેટલું થોડું છે. નિષ્કપટ વ્યવહારથી પ્રથમ મુલાકાતમાં જ આપણે જેટલી શીદ્યતાથી બીજાના ઉપર આપણે સારે પ્રભાવ પાડી શકીએ છીએ અને તેના પ્રેમપાત્ર બની શકીએ છીએ તેટલી શીઘ્રતાથી બીજી કોઈ પણ વસ્તુથી તે કાર્ય થઈ શકતું નથી. તેનાથી વિપરીત યાને સંદેહ ઉત્પન્ન કરે તેવા વ્યવહારથી અન્ય મનુષ્ય જેટલી ત્વરાથી વિમુખ બની જાય છે તેટલા જલ્દી બીજી કોઈ પણ વસ્તુથી બનતા નથી.
જે દેશના હવા પાણુ સારા નથી હોતા, જ્યાં જીવનનિર્વાહ મેળવવામાં અનેક પ્રકારની કઠિનતાઓની સામે થવું પડે છે ત્યાંના નિવાસીઓની પ્રકૃતિ ત્યાંની પરિ. સ્થિતિને અનુકુળ બની જાય છે. તે લેકે બીજાથી ઘણાજ ડરે છે. તેઓ બીજાની સાથે હદય ખેલી વાત કરવામાં સંકોચ રાખે છે અને ઉદાસીન ભાવ ધારણ કરી લે છે. તેઓ એમ વિચારે છે કે આપણે સંપૂર્ણ સાવચેતીથી ચાલવું જોઈએ, પ્રત્યેક મનુષ્યની સાથે નિ:સંકોચ વાત કરતાં પહેલાં તેનાં ચરિત્રની અને તેની સ્થિતિની તપાસ કરવી જોઈએ, અને બીજાની સમક્ષ આપણુ હદિક ભાવ પ્રકટ કરવામાં ઉદારતા બતાવવી ન જોઈએ, કેમકે એમ કરવાથી ભવિષ્યમાં હાનિ થવાની સં છે. વના છે. આથી ઉલટું જે દેશમાં પરિસ્થિતિ આટલી બધી કઠિન નથી હતી તે દેશના નિવાસીઓ વિદેશીઓની સાથે એવી રીતે મળે છે કે જાણે કે તેઓની સાથે તેઓને લાંબા વખતથી પરિચય હેય. તેઓ પહેલી જ મુલાકાત વખતે હદય ખેલી વાત કરે છે અને બીજા પર વિશ્વાસ મુકે છે. તેઓ કોઈ પણ પ્રકારનો સંકેચ રાખતા નથી તેમજ એ પણ વિચાર કરતા નથી કે બીજાની સાથે હદય ખોલી વાત કરતાં પહેલાં એ નિશ્ચય કરવો જોઈએ કે તેઓ વિશ્વાસપાત્ર બનવાને ગ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૪૦
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
છે કે નહિ, તેઓ બીજાનું સન્માન કરે છે, તેઓની સાથે ઉદારતાથી વતે છે અને તેઓના બંધુ સમાન હિતચિંતક બની જાય છે. - જેવી રીતે કેટલાક મનુષ્ય એવા હોય છે કે જેઓ સર્વોત્તમ વાત્રમાંથી પણું આંગળી બરાબર નહિ મુકવાથી બેસુરો રાગ કાઢે છે તેવી રીતે કેટલાક મનુષ્ય સર્વત્ર નિરાશાવાદને રાગ પ્રસારે છે. તેઓ સિ સર્વત્ર અંધકારનેજ પ્રસાર કરે છે. તેઓ હંમેશાં જમાનાને દેષ કાલ્યા કરે છે. આથી તેઓ સંકુચિત બની જાય છે અને ઉદારતા તેમનાથી અત્યંત દુર રહે છે. પરંતુ કેટલાક મનુષ્ય આથી સર્વથા પ્રતિકૂળ હોય છે. તેઓ અંધકાર ફેલાવવાને બદલે સર્વત્ર પ્રકાશને જ પ્રસાર કરે છે. તેઓ જે પુષ્પકળીને હાથ લગાડે છે તેની પાંખડીયો ખીલી જાય છે અને તેની સુગંધ તરફ ફેલાઈ રહે છે. તેઓ જેની પાસે જાય છે તે સર્વને પ્રસન્ન બનાવે છે. બીજાની સાથે વાતો કરવામાં તેઓને મુખ્ય ઉદ્દેશ તેઓમાં કઈ પણ રીતે ઉત્સાહ રેડવાનો જ હોય છે. તેઓ જ્યાં જ્યાં જાય છે ત્યાં સર્વત્ર પુષ્પવૃષ્ટિ કરે છે. તેઓમાં કઈ એવા પ્રકારની જાદુઈ શક્તિ હોય છે કે જેનાં બળે તેઓ કુરૂપતાને સંદર્યમાં અને અશાંતિને શાંતિમાં પરિવર્તિત કરી મુકે છે. તેઓ બીજામાં રહેલા સર્વોત્તમ ગુણે ઉપર જ ધ્યાન આપે છે અને તેના સંબંધમાં મનરંજક અને આશાપૂર્ણ વાતો જ કરે છે. આપણે ઉદાર બનવું જોઈએ અને આપણાં હૃદય દ્વાર ખુલ્લાં રાખવા જોઈએ જેથી કરીને તેની અંદર દયાલુતા અને વાત્સલ્યના પ્રકાશમય કિરણે પ્રવેશી શકે. આપણે આપણી પોતાની જાત વિષે મત બાંધવામાં જેટલી નમ્રતા રાખીએ છીએ તેટલી જ નમ્રતા આપણે બીજા વિષે આપણે મત સ્થિર કરવામાં રાખવી જોઈએ, જેવી રીતે આપણે આપણા દો તરફ ક્ષમાદષ્ટિથી જઈએ છીયે તેવી જ રીતે આપણે બીજાના દેશો તરફ ક્ષમાદષ્ટિ રાખવી જોઈએ. આપણે દ્વેષ અને વૈરભાવને સર્વથા તિલાંજલી આપવી જોઈએ અને નીચામાં નીચ મનુષ્યમાં પણ પરમાત્માની મૂર્તિનાં દર્શન કરવા જોઈએ.
પ્રત્યેક મનુષ્ય તરફ ભ્રાતૃભાવ અને કૃપાદ્રષ્ટિ રાખવાની ટેવથી ચરિત્ર ઉપર અતિ ઉત્તમ પ્રભાવ પડે છે. એ ટેવને લઈને ચિત્તમાં કોઈ પણ દિવસ દ્રષબુદ્ધિ અને નીચતાનો પ્રવેશ થઈ શકતો નથી અને સમસ્ત જીવન ઉદાર અને ઉદાસ બની જાય છે. આપણે પરહિત ચિંતન–સાધનની ટેવ પાડીએ તે આપણે જે જે મનુષ્યોને મળશું તેઓ અપરિચિત હશે તો પણ આપણે તેઓને ભ્રાતૃભાવની દષ્ટિથી જ નિહાળશું. આપણને એવો અનુભવ થશે કે જે આપણને તેની સાથે પરિચય થઈ જાય તો આપણે તેને આપણે મિત્ર બનાવી લઈએ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો પરહિત ચિંતન અને દયભાવની ટેવથી આપણાં હૃદયમાં પ્રત્યેક મનુષ્ય
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરહિત ચિતત અને સાધન,
પ્રતિ અધિક સહાનુભૂતિ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી ઉલટું, આપણે જે સંસારમાં ઉલાસીનતા ધારણ કરી લઈએ અને સ્વાર્થપરતાના દાસ બની જઈએ, કેવળ આપણું સ્વાર્થની જ વાત પર ધ્યાન આપીએ અને બીજાની જરા પણ પરવા ન કરીએ તે કેટલોક સમય વ્યતીત થયા બાદ એ વૃત્તિથી આપણું હૃદય કાર અને શુષ્ક બની જશે, આપણે નિરાશાવાદી બની જશું અને આપણને કઈ પસંદ કરશે નહિ.
પ્રત્યેક મનુષ્ય તરફ સ્નેહશીલતા અને હિતચિન્તનને ભાવ રાખે. તમારે સ્વભાવ કઠાર હેય તે પણ ઉક્ત ભાવ ધારણ કરવાથી કેટલી ત્વરાથી તમારા સ્વભાવ નમ્ર બની જાય છે તે જોઈ તમને અત્યંત આશ્ચર્ય થશે. વળી એ ભાવ ધારણ કરવાથી તમારામાં પહેલાં કરતાં અધિક સહાનુભૂતિ ઉત્પન્ન થશે, તમે બીજાના દેશે અને ન્યૂનતાઓ તરફ ક્ષમાદષ્ટિથી જોવાને પહેલાં કરતાં અધિક તત્પર રહેશે અને અધિક ઉદાર તેમજ સહદય બની જશે. પરહિત ચિંતનની ટેવને લઈને તમે બીજા લોકેની પહેલાં કરતાં વધારે પ્રીતિ સંપાદન કરી શકશે અને તેઓને વધારે સહાયતા આપી શકશે. જેવી દષ્ટિથી આપણે બીજાને શું તેવી જ દષ્ટિથી તેઓ આપણને જેશે. જે મનુષ્ય ઉદાસીન, એકાંતવાસી અને સ્વાથપરાયણ હોય છે તેના તરફ અન્ય માણસ પણ તેવાજ બની જાય છે.
આપણે દરેક મનુષ્ય તરફ દયાભાવ રાખીએ અને પરહિત સાધનામાં આપણું જીવન વ્યતીત કરીએ તે તે કરતાં વિશેષ સારું બીજું શું હોઈ શકે? આ જીવન ક્ષણભંગુર હવાથી આપણે આ જીવનમાં કંટકો વાવવાને બદલે પુષ્પવૃષ્ટિ કરીએ, સ્વાથી અને ઉદાસીન બનવાને બદલે કૃપાળુ બનીએ અને બીજાને સાહાઓ કરીએ તે આપણને કેટલો સંતોષ થાય છે? જગમાં લેકો નિઃસ્વાર્થ અને પરોપકારી મનુષ્યનાં સ્મારક ઉભા કરે છે, અને કદાચ તે મારક પત્થરનાં અથવા પીતલનાં નથી કરવામાં આવતા તે પણ તે તે મનુષ્યનાં હૃદયમાં હોય છે કે જેઓને તેઓના તરફથી ઉત્સાહ અથવા સહાયતાની પ્રાપ્તિ થયેલી હોય છે. પરહિત સાધનમાં પ્ર. ત્યેક મનુષ્યને સફળતા મળી શકે છે અને તે સફલતા અતિશય દ્રવ્યસંગ્રહ કરતાં ઘણે દરજજે સારી છે. આપણા વ્યવસાયમાં નિષ્ફળતા મળે પણ આપણે બીજાની સાથે કૃપાપૂર્વક વ્યવહાર કરવામાં અને તેઓને સહાયતા આપવામાં લેશ પણ સંકેચ રાખવો જોઈએ નહિ. બીજાનું ભલું હોવાથી મનુષ્યનું હૃદય ઉન્નત અને નિર્મલ બને છે અને તેની પાત્રતામાં તથા માનસિક શકિતમાં ઘણી જ વૃદ્ધિ થાય છે.
સ્વાર્થ અને લેભથી આપણે આત્મા સંકુચિત બની જાય છે અને આપશુમાં શ્રેષ્ઠતાનું રોપણ કુદરતથી કરવામાં આવ્યું હોય છે તેને કેવળ આભાસ રહી જાય છે. જે આપણે તે શ્રેષ્ઠતાને પુન: પ્રાપ્ત કરતા ઈચ્છવા હોઈએ તો આપણે
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મી આમાન પ્રકાશ,
પ્રત્યેક મનુષ્યની તરફે સહાનુભૂતિ રાખવી જોઈએ, દરેકનું હિત ઈચ્છવું જોઈએ, દદિને યથાશકિત કોઈ પણ પ્રકારે સહાયભૂત થવા યતનશીલ બનવું જોઈએ અને સર્વની સાથે નમ્રતાપૂર્વક વર્તવું જોઈએ.
જેનેની કેળવણી સંબંધી રોચનીય પરિસ્થિતિ સુધારવા સારૂ સરકારી કેળવણી ખાતાના અધિકારીઓ તરફથી
સુચવવામાં આવતા ઉપાય.
કેળવણી માટે પ્રયાસ કરતા જૈન આગેવાની ફરજ
મી. નરેતમદાસ. બી. શાહને પત્ર.
મુંબઇ તા, ૧-૧૨-૧૯૧૮ મહેરબાન જાહેર કેળવણી ખાતાના અધિકારીની સેવામાં -- સાહેબ,
જેન કેમમાં કેળવણી” એ નામને મારા લેખ આ સાથે આપને મોકલવા ની રજા લઉં છું. અને સાથે વિનંતી કરું છું કે જેનેની કેળવણી સંબંધી પરિ. સ્થિતિ સુધારવા માટે તેમજ માધ્યમિક શાળાઓમાં અને કોલેજોમાં અભ્યાસ ચાલુ રાખવામાં જૈન વિદ્યાથીઓને પડતી મુશ્કેલીઓ દૂર કરવા માટે કયા ઉપાયે વિ. શેષ યોગ્ય અને અસરકારક નીવડી શકશે તે સૂચવવાની કૃપા કરશે. આ સાથેના છે. આંકડાઓ ઉપરથી આપ જોઈ શકશો કે આખા મુંબઈ ઇલાકામાં માધ્યમિક શાળાઓમાં ભણતા જૈન વિદ્યાથીઓની સંખ્યા માત્ર તેર ટકા જ છે, અને મુંબઈ ઈલાકાના કેટલાક ભાગમાં તે ઘણા ખરા જૈન વિદ્યાથીએ પિતાને અભ્યાસ ભાગ્યેજ પ્રાથમિક શાળાથી આગળ ચાલુ રાખે છે.
| મુંબઈ ઇલાકાના જુદા જુદા પ્રાંતમાં જેનેની કેળવણી સંબંધી પરિસ્થિતિ સુધારવામાં સહાયભૂત થવાના વિચારથી આપને આ પત્રમાં વિનંતી કરવાની તક લઉં છું કે દરેક સ્થળે ખરેખરા લાયક વિદ્યાથીઓને કોલેજને અભ્યાસ ચાલુ રાખવામાં ઉત્તેજન અને મદદ રૂપ થઈ પડે તેવાં વિવાથી વેતન (Scholarships) કેવા પ્રકારનાં સ્થાપવા જોઈએ તે સંબંધી આપને અભિપ્રાય જણાવશે. જેથી
: - તેટ-સરહું અકડા આ માસિકના ફાગણ માસના અંકમાં પ્રકટ થયેલ છે. તે પર વક વર્ગનું ધ્યાન ખેંખવામાં આવે છે.
માસિક-ઍડ્યુિં .
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૩૦ ખાતાના ઇન્સપેકટર મી. એફ. બી. સી. લારીના અભિપ્રાય.
२४३
કરીને હું જૈન સંસ્થાઓને તેમજ કેળવણીના ઉત્કર્ષ માટે પ્રયાસ કરનાર શ્રીમત રેનાને કેળવણીનાં કાર્ય માટે તેઓની પાસે રહેલાં દ્રવ્યના આપના અભિપ્રાય મુજમ્ સદુપયોગ કરવા માટે આગ્રહપૂર્વક વિનંતી કરી શકે. જેને માટે હું આપના સદાને માટે અત્યંત આભારી રહીશ.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મી. તરાત્તમ. બી. શાહ પ્રતિ.
લી. હું છું.
આપના આજ્ઞાંકિત સેવક. નરાત્તમ બી. શાહ
મજકુર પત્રના મુંબઇ ઇલાકાના જાહેર કેળવણી ખાતાના અધિકારી સાહેબ તરફથી આપવામાં આવેલા પ્રત્યુત્તર,
ન—૧૬૦૨૧
જાહેર કેળવણી ખાતાના અધિકારીની ઑફિસ. પુના તા- ૧૦-૨-૧૯૨૦
સાહેબ,
તમારા તા. ૧ લી ડીસેમ્બર ૧૯૧૮ ના પત્રના જવાઞમાં જણાવવાનુ કે આ પત્રની સાથે સી. પી. લૉરી, સી. બી. એન. દેશાઇ, સી. એચ. એમ. મહેતા, તથા સી. એસ. એમ. દલાલના પત્રાની નકલા માકલેલ છે, અને તેમાં મી. લારી તથા સી. દેશાઈના પત્રા તરફ તમારૂં' ખાસ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે. જેમના મત સાથે મહેરબાન કેળવણી ખાતાના અધિકારી સાહેમ પુરેપુરા સંમત છે. ( સી ) બી. એન. દેશાઈ જાહેર કેળવણી ખાતાના અધિકારી વતી.
મધ્ય વિભાગના કેળવણી ખાતાના ઇન્સ્પેકટર મી. ઍફ. બી. પી. લૌરીના અભિપ્રાય.
ન'. ૮૮૩૧
મહેય વિભાગના કેળવણી ખાતાના ઇન્સ્પેકટરની ઑફીસ. પુના તા. ૨૨-૧૨-૧૯૧૯ મહેરખાન જાહેર કેળવણી ખાતાના અધિકારી સાહેબની સેવામાં, સાહેબ,
તમારા તા. ૨૩ ડીસેમ્બરના ૧૧૮૫૩ નખરના પત્રના જવામમાં હું આ
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ પત્રની સાથે મુંબઈના કેળવણુ ખાતાના માજી ઈન્સપેકટ૨ મી. બી. એન. દેશાઈના પત્રની નકલ બીડું છું.
મી. ભીમભાઈની ટીકાઓ મુદાસર અને જેમાં કેળવણીની મુખ્ય ખામીઓ દર્શાવનારી છે એમ મારી માન્યતા છે. કેળવણમાં જે ઘણીખરી ખામીઓ જોવામાં આવે છે તે સહકાર્ય અને હેતુસાધન વચ્ચેની બંધબેસતી બુદ્ધિપૂર્વકની ઘટનાના અભાવને આભારી છે એમ હું ધારું છું. મી. નરોતમ બી. શાહને મી. ભીમભાઈના પત્રની એક નકલ મોકલવા મારી ભલામણ છે.
મારી બીજી ભલામણ એ છે કે જેને લોકો વેપારી હોવાથી તેઓને મુખ્યત્વે કરીને માધ્યમિક કેળવણીની જરૂરીયાત છે. આ બાબત ધ્યાનમાં રાખીને મુંબઈની બાબુ પન્નાલાલ પુનમચંદ જૈન હાઈસ્કુલમાં શરૂઆતમાં અન્યભાષા તેમજ બીજા કેટલાક અઘરા અને બીનજરૂરી વિષયે કાઢી નાંખીને સહેલે અભ્યાસક્રમ ઠવવામાં આવ્યા હતા. એમ છતાં તેજ સ્કૂલમાં, મારા માનવા પ્રમાણે, હાલમાં ચાલુ રૂઢ થઈ ગયેલા અભ્યાસ ક્રમ મુજબ શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. આ અભ્યાસક્રમ કે જેમાં અન્યભાષા, બીજ ગણિત અને ભૂમિતિને સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે, તે ઘણુ ખરા જૈન વિદ્યાથીઓને માટે તદન પ્રતિકુળતા ભરેલો છે. તેથી મારી એવી સૂચના છે કે જે જે વિવાથીએ યુનિવર્સિટીની કેળવણી લેવા માગતા હોય તેઓને માટે એ પ્રકારના શિક્ષણની ખાસ ગોઠવણ કરવી અને બીજા વિઘાથીઓને માટે આધુનિક વ્યવહારમાં ઉપયેગી થઈ પડે તેટલું અંગ્રેજી ભાષાનું જ્ઞાન તેમજ ભૂગોળનું અને ખાસ કરીને વેપારી ભૂગોળનું જ્ઞાન તેઓને મળી શકે તેવી જાતને અંગ્રેજી અને માતૃભાષાને સહેલ અભ્યાસક્રમ ગોઠવ તે વધારે પસંદ કરવા લાયક છે કે નહિ તે વિષે વિચાર કરવાની જરૂર છે.
(સહી)–પી. લૉરી. મધ્ય વિભાગના કેળવણી ખાતાના ઈન્સ્પેકટર.
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
થો
मात्मानन्द भडा.श
90
इह हि रागद्वेषमोदाय निनूतेन संसारिजन्तुना शारीरमानसाने कातिकटुक डुःखोपनिपातपीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थपरिज्ञाने यत्नों विधेयः ॥
श्री आदीश्वर स्तुति.
EXEXEY
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
8
पुस्तक १७ ] वीर संवत् २४४६, वैशाक. आत्म संवत् २४० [ अंक १० मो.
EXEEXE6
IYERYE
( सग्धरा )
ખીલેલાં પદ્મ જેવી સમસસરમાં જેહની મુખ કાંતિ, તેવા કેશં શિરાથી ચરણ યુગલ જેવુ đજાવે શિવને; ફેલાયે વૃષ્ટિ જેનાં સુવચનની મધે મેઘધાશની પેઠે, તેવા આદિ પ્રભુને પ્રણમાં પ્રણયથી મેાક્ષ માર્ગ યાચુ
V.
For Private And Personal Use Only
❀❀
EXEXEE XEXEYENE
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
૨૪૬
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ
આપણી ઉન્નતિ કેમ થઇ શક્તી નથી ? તથા આપણી ઉન્નતિના સંભવત ઉપાય.
આપણામાં ગતાનુગતિકતા બહુ વધી ગઇ છે એટલે જે જે ક્રિયા ( ધર્મ કરણી ) કરવામાં આવે છે તેના શાસ્ત્રોક્ત હેતુ કે પરમાર્થ સમજવાની બહુજ આછી દરકાર કરવામાં આવે છે, અને ઘણે ભાગે વગર સમયે દેખાદેખી કઇક ક્રિયાએ કરાય છે તેથી તે તે ધર્મકરણી જોઈએ એવી કલ્યાણુ સાધક થઇ શકતી નથી. વાતા (માટી મેાટી ) કરવામાં આપણે શુરા છીએ ખરા, પશુ આપણી ગંભીર ( ભૂલા સુધારવાની કશી દરકાર કરતા નથી એ ભાર ખેદની વાત છે. જો અંતર દૃષ્ટિ કરી જોવામાં આવે તે આપણે ઘાંચીના બળદની જેમ અંધ ગતિ કરી રહ્યા છીએ. એટલે ગમે તેટલુ ચાલી મરીએ તા પણ ઠામના ઠામ. આવી ભયંકર દુ:ખદાયી સ્થિતિમાંથી આપણા ઉદ્ધાર શી રીતે થઇ શકે ? જોકે આપણુ સહુને સુખ ગમે છે,. દુ:ખ નથી ગમતું, પરંતુ સુખને ખરા રસ્તા આદર્યા વગર અને દુ:ખના મા તયા વગર સાચુ સુખ મળવાનું નથી અને દુ:ખ ઢળવાનું નથી. સમર્થ શાસ્ત્રકારા કહે છે કે યથાર્થ શ્રદ્ધા ( સમ્યગ્ દર્શન ) યથાર્થ બેધ અને યથાર્થ ચારિત્ર ( સદ્દ વન )તુ ખરાખર પરિપાલન કરવાથીજ સર્વ દુ:ખના સથા અંત આવી શકે છે અને અક્ષય અનત શાશ્વત મેાક્ષ સુખ મળી શકે છે. તે રત્નત્રયીનું આરાધન કર વાની વાત તા દૂર રહેા પરંતુ પ્રથમ તેની પ્રાપ્તિ માટે યેાગ્ય (લાયક ) બનવા માટે વિનય, વિવેક, ન્યાય, નીતિ, ક્ષમા, સરલતા, સંતાષાદિક માર્ગાનુસારીપણાના ગુણુના પણ જ્યાં સુધી યાગ્ય આદર ન કરવામાં આવે અને ક્ષુદ્રતા-તુચ્છ દોષ દ્રષ્ટિ પ્રમુખ દુઘા તજવામાં ન જ આવે ત્યાં સુધી સાચા સુખની પ્રાપ્તિ અને વિવિધપ્રકારનાં અનુભવવાં પડતાં દુઃખના અંત થવાની આશા શી રીતે રાખી શકાય ? જેમ મળ શુદ્ધિ કર્યા વગર લેવામાં આવતી ગમે તેવી કિંમતી દવા ગુણુ કશ્તી નથી તેમ મૈત્રી, કા, મુદિતા અને મધ્યસ્થતાના સેવન વડે રાગ, દ્વેષ, અહંતા, મમતાર્દિક જડ ઘાલીને રહેલા દુષ્ટ વિકારે રૂપ આંતર મળની શુદ્ધિ કર્યા વગર ગમે તેવી ધર્મ કરણી દુ:ખ હરણી થઇ શકતી નથી. ઉત્તમ-હિતકારી વૈધનાં વચનાનુસાર ઔષધ ઉપચાર કરવાથી જેમ ગમે તેવા હઠીલા ન્યાધિના પણ અંત આવે છે તેમ રાગ, દ્વેષ અને માહાર્દિક વિકાર માત્રથી સર્વથા મુક્ત થયેલા સર્વજ્ઞ પ્રભુની એકાન્ત હિતકારી ખાજ્ઞાને યથાર્થ રીતે અનુસરવાથી નિચે સકળ દુ:ખને સર્વથા અત આવી શકે છે. પોત પોતાના અધિકાર મુજબ શુદ્ધ રહેણી કરણી કરવા પુરૂષાર્થ. ફારવવાથી જ સર્વજ્ઞ પ્રભુની કે નિસ્પૃહીનિગ્રંથ-ગુરૂ મહારાજની પરમ હિતકારી
d
For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પુરૂષની પંકિતમાં કોને ગણવા.
ર૪૭
આજ્ઞા શિક્ષાનું ઠીક પરિપાલન થઇ શકે છે, પરંતુ એકાન્ત હિતકારી દેવગુરૂની આજ્ઞાના અનાદર કરી સ્વેચ્છા મુજખ ચાલનાર ગમે તેટલે બાહ્યાડંબર કરે છે તે તેને કેવળ કલેશ રૂપ થાય છે, આત્મ ઉન્નતિ કરવા ઇચ્છનારે સ્વેચ્છાચાર તજવાજ જોઇએ. મદ-કે-રિત તજવી જોઇએ. વિષય લાલસા, કષાય-અંધતા, આળસ ' એદીપણુ અને નકામી કુથલી કરવાની કુટેવને તિલાંજલિ આપવી જ જોઈએ. પેાતાનામાં જડ ઘાલીને રહેલા અનેક દાને ટાળવા તથા અનેકાનેક સદ્ગુણ્ણા પ્રાપ્ત કરવા અને ખીલવવા સતત પ્રયત્ન કરવાજ જોઇએ, તુચ્છ-ક્ષણિક સુખના માહ તજી, ખરા શાશ્વત માક્ષ સુખ મેળવવાજ મથન કરવું જોઇએ, ગવાનુગતિકતા તજી પરમાર્થ દૃષ્ટિ આદરવી જોઇએ. મૈત્રી, કરૂણા, મુદિતા, અને મધ્યસ્થતા રૂપ સદ્ભાવનાથી સ્વ હૃદય કમળને સદાય વાસિત કરી રાખવુ જોઈએ. ખરા હેતુ સમજી એક ચિત્તથી ધર્મકરણી યથાશકિત નિયમસર કરવી જો ઇએ..ઉચ્ચ આદર્શ નજર આગળ રાખી, શાસ્ત્ર આજ્ઞાને માન આથી નમ્રપણે નિજ ઉન્નતિ સાધવા અને અની શકે તેટલુ અન્ય જનાનુ પશુ હિત કરવા ખપી થવુ જોઇએ. ઇતિશમૂ. લે-મુનિમહારાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.
પુરૂષની પંક્તિમાં કાને ગણવા ? એક પ્રશ્નનું સમાધાન,
(6
का हि पुंगणना तेषां येऽन्यशिक्षाविचक्षणाः । " ये स्वं शिक्षयितुं दक्षा, स्तेषां पुंगणना नृणाम् ॥
'
ભાવાર્થ:—જેઓ અન્ય કોઇને યથેચ્છ શિખામણ દેવામાં શૂશ છે તેમને પુરૂષની ગણત્રીમાંજ 'કેણુ ગણે છે ? શાસ્ત્રકાર કહે છે કે અમે એવા પાપશે પાંડિત્ય ’ બતાવનારા શુષ્ક હૃદય વાળાઓને પુરૂષની પંકિતમાં લેખતાજ નથી. ફ્કત જે પોતાની જાતનેજ કેળવવા-સુધારવા ચકાર ( સાવધાન ) રહે છે તેમ નેજ અમે ખરા પુરૂષની ગણત્રીમાં ગણીએ છીએ. બીજાઓને નહીં
પરમા —આ અતિ ઉપયોગી ( મહત્ત્વ પૂર્ણ) શ્લેાકમાંથી કાઇ પણ આત્મકલ્યાણેચ્છુ જન ધારે તે બહુજ ઉંડું ( અર્થપૂર્ણ` ) રહસ્ય પામી શકે એમ છે, માસ ગમે તેવા બુદ્ધિશાળી હોય, શરીર હૃષ્ટ પુષ્ટ ( નીરોગી ) હાય, લક્ષ્મી પાત્ર હોય અને વચન શક્તિવાળા પણ હોય, પરંતુ એ બધી બુદ્ધિ શક્તિના ઉપયોગ જ્યાંસુધી નિજ આત્મ કલ્યાણાર્થે કરવામાં ન આવે, કેવળ લેાક ૨જનાથે
For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૪૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રાય,
અથવા તુચ્છ અન: કામના પૂર્ણ કરવા માટેજ કરવામાં આવે તે તે બુદ્ધિ ક્ષતિની ઠીક સાથે કતા લેખી શકાય નહીં.
રૂડી—નિની દ્ધિ પામીને સ્વપર, જતન, હિતાહિત, કત વ્યાક બ્ય ભ્રક્ષાલક્ષ્ય, પેચાપેય, ગમ્યાગમ્ય તથા ગુણ દોષની યથાર્થ વડે ચણુ કરતાં શિખી ખરી વસ્તુને આદરવી અને ખાટી વસ્તુને તજી દેવી જોઈએ. રૂડી નીરાગિ કાચા પામીને તુચ્છ વિષયાદિક લાલસા તજી રૂઢાં વ્રત-નિયમ આદરના ખપ કરવા જોઇએ. રૂડી લક્ષ્મી લીલા પામીને પરાપકાશથે તેના સદુપયાગ કરવા જોઇએ અને રૂડી વચન શક્તિ પામીને અન્ય પ્રાણીઓને પ્રીતિ ઉપજે તથા તેમનું હિત-શ્રેષ-~ કલ્યાણ થાય તેવા તેના વિવેકપૂર્વક ઉપચાગ કરવા જોઇએ. જેથી સ્વપર હિતની વૃદ્ધિ થાય તેવાં કાર્ય માં પ્રાપ્ત સાધનના સદુપયોગ કરવા સાવધાન રહેવુ જોઈએ. ઇતિશમ્. લે-મુનિમહારાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.
માનસિક અવસ્થાઓ.
ઘણા મનુષ્ય એમ સમજે છે કે આપણાં મનની સપાટી ઉપર જે કાંઈ વિચારા, ભાવના, કલ્પના, ત આદિ છે તે સિવાય મનના અંત: ભાગમાં કશુજ નથી. અને આપણાં મનમાં જે કાંઇ છે તે આપણાથી અજાણ્યું રહેતુ નથી. જ્યારે કોઈ માણુસ આપણુને એમ કહે છે કે “ હું અમુક વાત ભૂલી ગયો છું ” ત્યારે આપણે એમ માનીએ છીએ કે હવે એ વાત તેની માનસસૃષ્ટિમાંથી વિખુટી પડી ગઇ છે, અથવા તે હવે તેનાં માનસબ ંધારણના વિભાગ તરીકે રહેવા પામી નથી. આપણને એમ જ માનવાની ટેવ પડી ગઇ છે કે આપણું મન અને તેના બધા પ્રદેશે। આપણી જાણુ બહાર નથીજ. તેના સર્વ ખુણા ખાંચશ હું ના પ્રકાશ વડે પ્રકાશિત છે અને જે કાંઇ પ્રકાશિત નથી તે આપણી મનેષ્ટિમાંથી છટકી ગયું છે.
C.
"9
આ માનવું ખરૂં નથી. આપણાં માનસ ખંધારણના જે ભાગનું આપણને અત્યારે ભાન છે તે તેના ખિલ બંધારણના એક અલ્પ વિભાગ માત્ર છે. મનના આંતરપ્રદેશે આપણી વર્તમાન અવસ્થામાં આપણા “ુ” ના વિષય બની શકતા નથી અને આપણું બાહ્ય મન ( outer consciousness ) એ તા અખિલ અનની સાથે સરખાવતા ફક્ત સેકંડે એક ટકા જેટલું જ છે. Tuine નામના એક તત્વજ્ઞ ખરૂ કહે છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનસિક અવસ્થાઓ.
ર૪૯
Mental events imperceptible to consciousness are far more numerous than the others and of the world that makes op our being, we only perceive the highest points-the lighted up peaks of a continent whose lower levels remain in the shade.
અર્થાત્—આપણા જ્ઞપ્તિપ્રદેશને વિષય બની શકનાશ માનસ વ્યતિકરા કરતાં અજ્ઞાત વ્યતિકરાની સંખ્યા ઘણી જ અધિક છે. આપણી જીવનસૃષ્ટિના ઉચ્ચતમ વિભાગે જ આપણી દષ્ટિમર્યાદામાં આવી શકે છે–એક મહાન પ્રદેશ
જેની તળીઆની સપાટી અંધકારમાં રહે છે અને માત્ર ઉચેના પ્રકાશિત શિખરા જ દેખાય તેના જેવી આપણા માનસપ્રદેશની પરિસ્થિતિ છે.
Liebnita નામને પંડિત પણ એજ મત દર્શાવતાં કહે છે કે –
It does not follow that because we do not perceive thought, that it does not exist. It is a great source of error to believe that there is no perception in the mind but that of which it is conscious,
અર્થાત આપણે માનસ વ્યાપારને અનુભવી ન શકીએ એટલા માટે તેનું અસ્તિત્વ જ નથી એમ કહી શકાય નહીં. આપણા જ્ઞપ્તિપ્રદેશની સપાટી ઉપર છે તેથી અધિક આપણાં માનસબંધારણમાં નથી એમ માનવું એ જાતિનું મોટું ઉત્પત્તિસ્થાન છે.
સમર્થ કવિઓ, તત્વ, પ્રતિભાસંપન્ન પુરૂષ અને અપૂર્વકક મહાજનેની અદ્દભુત કુતિએનાં બીજ તેમનાં બાહ્ય મનની સપાટી ઉપર હોતા નથી. મનુષ્યનાં મનમાં શું છે તેની કેઈને ખબર પડતી નથી. મહાન લેખકના વિચાર કાંઇ તેમનાં મનના જ્ઞપ્તિક્ષેત્ર ઉપર સમુદ્રમાં ફિણ તરે છે તેમ કાંઈ તરતા હતા નથી. ઘણી વાર તેમને પિતાને પણ તેમનામાં શું છે અને કઈ ભાવના અક્ષરાત્મક રૂપે બહિર્ભાવ પામશે તેની ખબર હોતી નથી. Maudsle નામને એક સંમર્સ માતવિદ્દ ખરું કહે છે કે:
“The best thoughts of an author are the unwilled thoughts which surprize himself; and the poet under the influence of creative activity, is so far as consciousness is concerned, being dictated to."
અર્થાત્ –થકર્તા પિતાના સરસમાં સરસ વિચારને કાંઈ સંક૯૫થી ઉપજાવી શકતો નથી. એટલે કે એ વિચારે તેના ધારવામાં પણ લેતા નથી. અને લેખકને પિતાને અજાયબીમાં નાખી દે છે. કવિ જ્યારે તેની ઉત્પાદક પ્રતિભાના આવેગને આધિન બનેલું હોય છે ત્યારે તેને કોઈ ઇતર સત્તા પ્રેર્યા કરતી હોય
For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મી મહ્માનંદ પ્રકાશ.
છે અર્થાત તે પ્રતિભાનાં અંકુર કાંઈ તેનાં બાહા મનના ઉપરિ ભાગમાં ખુલ્લા પડેલાં હોતા નથી.'
મનના આ અજ્ઞાત પ્રદેશ સંબંધી અનેક વિદ્વાનેએ પિતાને અનુભવ oથાકારે બહાર આલ છે, અને આજકાલ અનેક પ્રગતિશીલ મંડળમાં એ વિષય વિજ્ઞાનની એક શાખારૂપે ગણાવા માંડે છે, પરંતુ આ વિષય સંબંધે વૈજ્ઞાનિકોના અન્વેષણમાં એક મેટે દેષ એ રહી જાય છે કે તેઓ એ સર્વ માનસ અવસ્થાના આધાર રૂપે–એ સર્વ સ્થિતિઓના દર રૂપે-જે આત્મતત્વ રહેલું છે તેને આધ્યા ત્મિક દષ્ટિબિંદુથી સ્વીકાર કરતા નથી એથી તેમનું મનોવિજ્ઞાનશાક આપણ આર્ય ભાવનાને સંતોષ આપવા સમર્થ બનતું નથી. આ સ્થળે અમે અમારી આ ધ્યાત્મિક ભાવનાને સુરક્ષિત રાખીને, સર્વ અનુભવોના સાક્ષી અને સર્વ માનસ પ્રવૃતિઓને સાંકળનાર એક પરમ તત્વના સવીકાર પૂર્વક, મનના અજ્ઞાત પ્રદેશમાં દૃષ્ટિપાત કરવાની પ્રગભતા કરીએ છીએ.
મનુષ્યનો આત્મા એ જીવનના અનંત મહાસાગરનું એક બિંદુમાત્ર છે. પ્રત્યેક આત્માનું જે પરમ લક્ષ્ય છે તે લક્ષ્ય-તે પરમ ધામ-પ્રતિ આપણે સર્વ કે ગતિમાન છીએ. એ અયુત ધામના પંથ ઉપર આપણે અનંત કેશ માખ્યા છે અને તે ધામમાં પહોંચતા પહેલાં આપણે એક એકથી ચઢી આવી અનેક સવસ્થામાંથી પસાર થવાનું છે.
- જે જે ભૂમિકામાં થઈને આમાં પસાર થએલે છે એ સર્વ ભૂમિકાઓના વિશિષ્ટ લક્ષણે તેનામાં રહેલા છે. તેના પૂર્વના સર્વ અનુભવે અને જે જન સમુદાયને તે એક વિભાગ છે તેના અનુભવો તેનામાં અવ્યકતપણે રહેલા છે. તેની મને સૃષ્ટિમાં ગત અવસ્થાઓના ચિન્હો રહેલા છે એટલું જ નહિ પણ મનની જે શક્તિઓ અને ભૂમિકાઓનું અત્યારે આપણા બાહમનની સપાટી ઉપર કૂરણ સખું પણ નથી તે શકિતઓ પણ ત્યાં સુપ્તાવસ્થામાં રહેલી છે. અત્યારે આપણને તેનું લેશ પણ ભાન નથી અને આપણી બુદ્ધિવૃત્તિ તેની સાથે સંબં. ધમાં નથી. જીવનની જે જે સ્થિતિઓ આપણે ભેગવી છે તેના વિશિષ્ટ લક્ષણે આપણામાં રહ્યા છે એ વાતથી આપણે ગભરાવાનું નથી. એ બધા માનસિક ખજાનો આપણને તેને સદુપયોગ કરતા આવડે તે બહુ ઉપગી છે. “હું ના આધિ. પત્યતળે અને સંયમમાં રહેલી અધમાધમ વૃત્તિઓ પણ સુમાગે જી શકાય છે. માત્ર અસંયમી અને નિર્બળ મનુષ્યજ “અધમ વાસનાઓથી ડરે છે, કેમકે તેને શું ઉપયોગ કરવો તેની તેને ગમ નથી. આપણું શાસ્ત્રકારોએ સંયમની જે તુતિ અને ઉપયોગિતા ગાઈ છે તેનું કારણ આથી સ્પષ્ટ થવા ગ્ય છે. અત્યારે
For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનસિક અવસ્થાએ.
એ વિષય સાથે આ લેખને અમે સંમિશ્રિત કરવા માગતા નહિ હોવાથી માનસિક અવસ્થાએ સંબંધેજ અમારી ચર્ચા આગળ ચલાવીશું.
મનુષ્યનાં બંધારણમાં સ્થલતમ કેશ તેનું પંચભૂતાત્મક શરીર છે. એ શરીરથી માંડી આપણે આપણું અન્વેષણ શરૂ કરી છે તે જોવામાં આવે છે કે શરીર એ જીવન-કણ (Protoplasm ) ને સમૂહ છે. આ કણે અસંખ્ય સૂમ અણુ પરમાણુઓના બનેલા હોય છે અને હવા, ઝાડ, ખડકે આદિપાં જે તત્વ હોય છે તે જ તો આ જીવન-કણમાં હોય છે. આપણા આર્ય શાસ્ત્રો કહે છે કે જડે ભાસતા આ સર્વ અણુઓમાં જીવન રહેલું છે, અને જીવનને અંગે આવશ્યક રહેલું તત્વ એ એ અણુઓને હોય છે. જડ સૃષ્ટિમાં જે ગુરૂત્વાકર્ષણને નિયમ પ્રતીત થાય છે, અને જેના વડે એક પ્રકારના અણુઓ અન્ય પ્રકારના અણુઓ પ્રત્યે સનેહાકર્ષણ અથવા વિદ્વેષ દર્શાવે છે તે એ અણુઓમાં રહેલા તે તત્વનાં પ્રભાવને લીધે જ હોય છે. ટૂંકમાં કહીએ તે ગુરૂત્વાકર્ષણનો નિયમ એ એક માનસ પ્રવૃત્તિ છે, અને તેને અંગે રહેલા રાગ, દ્વેષ, ઈરછા, સંક૯૫, કાર્ય, પ્રત્યુત્તર આદિ સંજ્ઞાઓનું પ્રાથમિક પુરણ છે. આથી મનુષ્યના દેહગત અણુઓમાં આ પ્રકારનું માનસ કાર્ય સતત ચાલ્યા જ કરે છે. શરીરમાં એક સમૂહરૂપે રહેલા પરમાણુટ્યઘાત એ પરસ્પરનાં નેહભાવને લઈને જ એક બીજાને વળગી રહ્યો છે. એક પ્રકારના અણુઓ બીજા પ્રકારના અણુઓ ઉપર વિરેાધી અસર ઉપજાવે છે તે પણ તે ઉભયમાં રહેલી જુદી જુદી સ્થિતિઓને લઈને જ છે. આપણું વૈદકશાસ્ત્ર પણ આજ સંભાવના ઉપર રચાએલું છે, અર્થાત ઔષધના અમુક અણુઓ શરીરમાં રહેલા અમુક અણુઓ સાથે અમુક ભાવથી જોડાશે એ સંભાવના ઉપર આયુર્વેદ રચાએલે છે. વિષયના અણુઓ એવા શ્રેષયુક્ત હોય છે કે બીજા જીવન-આણુઓ સાથે તે સંબંધમાં આવતા પ્રબળ વિરોધ ઉપજાવી તેમનામાં વિકાર ઉપજાવે છે અને સર્વને શિથીલ અને વિશીણું કરી નાખે છે. મનુષ્ય સમૂહમાં જેમ નીચ, કુસંપી અને વિનાશક સ્વભાવના મનવાળા મનુષ્ય હોય છે અને જનસમાજમાં કા કરે છે તે જ માફક અણુ પરમાણુઓમાં પણ તેમના સ્વભાવને લઈને ઝેરનું કામ કરનાર રહેલા હોય જ છે, જે અણુઓ ઉત્તમ હોય એવાજ અણુઓ આપણા શરીરમાં દાખલ કરવા અને બીજા અધમ અને વિપરીત અસર ઉપજાવનારા અશુએને બહિષ્કાર કરવાની શાસ્ત્રકાર, ભણ્યાક્ય વિવેક રૂપે જે અમૂલ્ય સૂચનાઓ આપણને આપતા રહ્યા છે તેની કિંમત આથી વાચકવર્ગને સમજાયા વિના રહી છે નહીં. વિષયાંતરનું જોખમ ખેડીને પણ આટલી વાત વાચક સમુદાય સમક્ષ એકથી યોગ્ય ગણું છે. હવે આપણા મુખ્ય વિષય ઉપર આવીએ,
For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બો આત્માન પ્રકાશ. મનુષ્યનાં બંધારણમાં આ આગત મન એ હલકામાં હલકું અને સેથી પ્રથમ આવિષ્કારવાળું છે. મનની આ ભૂમિકા અત્યારે આપણા માનસ-સમુદ્રના છેક તળીએ રહેલી છે, અને તેથી તે આપણું માનસ બંધારણને વિભાગ હોવાનું આપણને કુરણ સરખું પણ હેતું નથી. મનુષ્યનું હાલનું વિકાસ પામેલું મન એક વખત આવી અણુ-ગત મનની સ્થિતિમાં હતું, હજી પણ તે અવસ્થાના અનુભવે અને વિશિષ્ટ લક્ષણે તેનામાં રહેલા છે. તેનાં બા મનને તેના હોવાની કશી ખબર નથી, છતાં તે સબંધી તેના અજ્ઞાનને લઈને તેનાં અસ્તિત્વમાં કશે ફેર પડતો નથી.
હવે આવા મનસહિત અણુઓ જ્યારે ગુરૂત્વાકર્ષણના નિયમને લઈને અથવા કહો કે એ અણુગત મનના એક બીજા પ્રત્યેના નેહભાવને લઈને-ભેગા થાય છે ત્યારે તે એક સરખા મનવાળા આણું એની એક સંસૃષ્ટિ રૂપે, એક બીજાને ગાઢ આલિંગન આપીને સમૂહભાવે રહે છે. અત્યાર સુધી તે પ્રત્યેક આણુનું વ્યક્તિગત મન પિત પોતાની સ્વતંત્ર દિશામાં કામ કર્યું જતું હોય છે અને પિતાના કરતાં કઈ મળવાનની સત્તા તળે આવેલું હોતું નથી. માત્ર સરખે સરખા ભેગા થઈને એક સ્વતંત્ર ગણ ( Commonwealth ) રૂપે રહે છે. પરંતુ અહીથી એક નો ફેરફાર–અદ્દભુત પરિવર્તન–શરૂ થાય છે. સાધારણ જનદષ્ટિને એમાં કશું અદ્દભૂતપણા જેવું ભાસતુ નથી. પરંતુ અમે તે અનંત આશ્ચર્યમાં વિમુગ્ધ બની જઇએ છીએ. કેમકે જેને ખુલાસો મનુષ્યની બુદ્ધિની બહાર છે, અને જેની અગમ્યતાને વિજ્ઞાન હજી ભેદી શકાયું નથી અને કહી ભેરવાનું પણ નથી તેમાં આશ્ચર્ય પામ્યા વિના કેમ રહી શકાય? આ આશ્ચર્ય ઘટના તે શું છે તે હમણાજ અમે કહીશું. તે આ છે.
આ અણુઓને સમનસ્ક સંઘાત એક વનસ્પતિના બળવત્તર આની અસર તળે આવે છે અને એ ઉદ્વિજ, એ ભિન્ન ભિન્ન અણુઓમાં પિતાની બળવત્તર સત્તા વડે મહ૮ પરિવર્તન કરીને તેને પોતાના શરીરના બંધારણુમાં ખેંચે છે. એક ખનિજના કટકાનું તે લીલી વનસ્પતિમાં રૂપાંતર કરી નાખે છે અને ઉચ્ચતર જીવન કણુરૂપે તેને સ્વસત્તાથી પલટાવી નાખે છે. અકરણ (inorganic ) દ્રવ્યને ખેંચીને તેને પોતાના દેહનાં બંધારણમાં સ્થાન લેવા માટે એગ્ય બનાવવું એ એક પરમ આશ્ચર્ય ઘટના છે તે પરમાણુની અનંત શક્તિ સૂચવે છે. માટી અને છાણના ગણએને બદલાવી નાખી તેની વનસ્પતિનાં દેહ રૂપે ઘટનાકરનાર સત્તા ખરેખર અગમ્ય છે. વૈજ્ઞાનિકે હજાર વર્ષ પર્યત પોતાની પ્રા. શાળામાં છાણ અને માટીમાંથી વનસ્પતિ ઉપજાવવા પ્રયત્ન કરે તે પણ તે સર્વદા નિષ્ફળ જ રહેવાની. જે
For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માનસિક અવસ્થાઓ.
૨૫૩ ઘટના વિશ્વમાં રહેલા પરમાણુ કરી શકે છે તે અમારા વૈજ્ઞાનિકથી કદી બનવાની નથી. એક વિજ્ઞાનવેત્તા આ સંબંધી મહત અન્વેષણ કર્યા પછી બેલી ઉઠશે તે કે “Oh, mystery of the cell! The intellect of man is unable to duplicate this wonderful process. ( અહા, જીવન-કણમાં કેવું અદ્ભુતપણું રહેલું છે ? મનુષ્યની બુદ્ધિ એ ચમત્કારિક ઘટનાને ઉપજાવવા નિતાન્ત અસમર્થ છે). પરંતુ જે કૃતિ માટે મનુષ્યબુદ્ધિ નાલાયક છે તે કુતિ માટે પરમાશુની અનંત શક્તિ સર્વથા ગ્ય છે. કયા તને કેવી રીતે પોતાની શરીરઘટનામાં એકમેક કરવા તે તે બહુ સારી રીતે જાણે છે.
આ વાત બરાબર ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે પ્રથમ એકજ છ ન કણને ઉપજાવી કાઢી તેમાંથી અનંત જીવન કોની સૃષ્ટિ ઘડે છે. કેઈ અદભુત સતા વડે એ જીવન કણ અમુક હદે વધ્યા પછી તેના બે કટકા થાય છે અને એ બને જુદા જુદા સંવર્ધન પામે છે. ચોક્કસ હદે વધવા પછી પુન: તે દરેકના બે બે કટકા થાય છે અને પુનઃ તે પણ ચેકસ હદે આવ્યા પછી વિભકત થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે એક જીવન-કણમાંથી અનેકની ઉત્પત્તિ થઈ એક રેપ અથવા વૃક્ષ બંધાય છે. ઘાસથી માંડીને વડના ઝાડ સુધી એજ પ્રમાણે થઈને તે તે વનસપતિને દેડ રચાય છે. વનપતિમાં રહેલી મૈથુન સંજ્ઞાથી આ પ્રમાણે એકના બે અણુએ અને બેના ચાર અને એમ અનંત પરંપરા ચાલ્યા કરે છે. પોતાની જાતિને ઉપજાવવામાં જે પ મનુએની સંભેગશનિની કૃતાર્થતા છે તેમ વનસ્પતિમાં પણ એક અણુ ફિટીને પૂર્વે
જ્યાં એક હતું ત્યાં બે અણુઓને સદ્દભાવ ઉપજાવી તેની મૈથુન સંજ્ઞાનું આપણને દર્શન કરાવે છે.
મનુષ્યનું શરીર પણ આવી જ રીતે બંધાય છે. વૃક્ષેનાં સંવર્ધન અને મનુષ્ય શરીરનાં સંવર્ધનમાં કશેજ ભેદ નથી, કેમકે ઉભયનાં સંવર્ધન સબ પે એકજ પ્રકારનું કાર્ય થતું હોય છે. માતાના ગર્ભમાં બાળકનું શરીર જે પ્રકારે થાય છે તે અને એક રોપાનાં શરીરની રચના બરાબર એક સરખી છે. તફાવત એટલે ? છે માતના ગર્ભમાં બાળક જે પોષણ મેળવે છે તે માતાનાં ૨તમાંથી મેળવે છે અને પાનું શરીર ખનિજના પરમાણું એને પિતાનાં બંધારણમાં એક રસ કરી તેના વડે વૃદ્ધિ પામે છે.
કુદરતમાં જ્યાં જ્યાં સંવર્ધન, અભિવૃદ્ધિ, અને રચનાત્મક કાર્ય જોવામાં આવે છે ત્યાં ત્યાં અવશ્ય આામ હોય છે. કેમકે કુદરતની સંવર્ધન શકિતને ભંડાર વનસ્પતિ તવમાં હોય છે. મનુષ્ય સીધી યા આડકતરી રીતે વનસ્પતિના ખોરાક ઉપરજ જીવી શકે છે. જો તેઓ સીધી રીતે વનસ્પતિને આહાર લે તે તેમનું જીવન-કાર્ય કુદરતના નિયમને અનુસરતું અને તરલ પ્રકારે ચાલે છે, પરંતુ જે
For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
આડકતરી રીતે, અર્થાત પશુ-પક્ષીના આહાર કરી અને તેમના વનસ્પતિ વડે પાષાયેલા શરીરને પાતાનાં શરીરમાં દાખલ કરી તે દ્વારા વનસ્પતિનું તત્ત્વ દાખલ કરે તા . તેમને જોઇએ તેટલુ જીવન-મળ મળતુ નથી. અને માત્ર પશુ પક્ષીને સ્વાભાવિક સાંસ્કારો અને વિકારાનું પ્રમળપણું તેમનાં મનમાં જામે છે. વનસ્પતિ અહાર માંસાહાર કરતાં શ્રેષ્ટતર છે એ માત્ર ધર્મદ્રષ્ટિએજ છે તેમ નથી. પરંતુ કુદરતના મહા નિયમની દૃષ્ટિએ પણ છે. તે આથી સમજાય તેમ છે. માંસાહાર દ્વારા જે પાષણ મળે છે. તે પણ વનસ્પતિનુંજ પાષણુ છે. કેમકે તે પશુઓએ વનસ્પતિ ખારાક લઇ પેાતાનુ શરીર પાખ્યુ હાય છે અને તેથી તેમનાં શરીરમાં વનસ્પતિના કાંઇ કાંઈ તવા અવશિષ્ટ હોય છે. માંસાહારી પશુઓનુ માંસ કાંઈ ઉપયાગમાં નથી એનું કારણ એજ હાય છે કે તેમાં કાંઇ પાષણ હાતુ નથી. અને પોષણ નહી હાવાનું કારણ એજ કે તેમણે વનસ્પતિમાંથી સીધુ પોષક તત્વ મેળવ્યુ હોતું નથી, પરંતુ કાઈ પશુનાં શરીર વડે જીન નભાવ્યું હોય છે.
રા. અધ્યાયી. ( અપૂર્ણાં. )
દુ:ખદ પ્રસગામાંથી મેધગ્રહણ,
વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ, બી. એ.
દુ:ખ, શાક અને અશાંતિ આ જીવનની સાથેજ લાગેલા છે. દુનિયામાં એવા કોઇ પણ મનુષ્ય નથી કે જેનાં હૃદયમાં દ્ઘિ પણ દુ:ખના કાંટા ન લાગ્યા હૈાય, જે કાઈ દિવસ આપત્તિના ઉંડા સમુદ્રમાં પડયા ન હોય અને જેણે કર્દિ અસહ્ય દુ:ખના ઉષ્ણુ અશ્રુ ન પાડ્યાં હોય. એવું એક પણ ઘર નથી કે જ્યાં રોગ અને મૃત્યુ રૂપી ભયકર શત્રુઓએ પ્રવેશ ન કર્યો હાય અને એક હૃદયને બીજા હૃદયથી વિખુટા પડવાનાં દુ:ખ અને શાકની અંધકારમય છાયા ફેલાઇ ન રહી હેાય. સંસારમાં જેટલા પ્રાણીઓ છે તે બધા થાડા ઘણા દુ:ખમાં હંમેશાં સિત થયેલા ડાય છે. સને કાઇને કોઈ પ્રકારનું દુ:ખ હાય છે.
આ દુ:ખદ પ્રસ ંગેામાંથી છુટકારા મેળવવા માટે અથવા તેને કોઇ પણ પ્રકારે ઓછા કરવા માટે લેાકેા અનેક તરેહના ઉપાયે ચાજે છે અને સુખપ્રાપ્તિને માટે ભિન્ન ભિન્ન માર્ગોનું અવલમ્બન ગૃહે છે. કોઈ વિષયવાસનામાં સુખ માને છે. કેટલાક લેાકા જીવ્હાના સ્વાદમાં આનંદ માને છે. અનેક મનુષ્યેા ધન સંપત્તિ અને માન મર્યાદાને દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓથી ઉત્તમ સમજે છે અને રાત્રિ દિવસ તેની પ્રાપ્તિને માટે ઉદ્યમ કરવામાં પ્રવૃત્તિ રહે છે. કેટલાક લેાકેા એવા પણ હોય છે કે જેઓ ધાર્મિક કાર્યાના અનુષ્ઠાનમાં જ સુખ માને છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે
For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દુ:ખદ પ્રસંગોમાંથી બોધગ્રહણ
૨૫૫ પ્રત્યેક મનુષ્ય પોતપોતાના વિચારાનુસાર ભિન્ન ભિન્ન વાતેમાં સુખ સમજે છે અને તે દ્વારા સાંસારિક દુખેથી મુકત થવાની અને સુખ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા રાખે છે.
થોડા સમય માટે એમ જણાય છે કે જે સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે મનુષ્ય આ ટલો બધે શ્રમ લીધે હોય છે તે તેણે પ્રાપ્ત કર્યું હોય છે, તેને આત્મા એ સુખમાં નિમગ્ન બની ગયું હોય છે અને ક્ષણભર તે તે પિતાના સઘળાં કન્ટેને વિસરી ગયે હેય છે. પરંતુ અકસની વાત છે કે તરત જ કેઇ રેગ અથવા શોકનું તેના ઉપર આક્રમણ થાય છે, અથવા કેઈ ભારે અકસ્માત તેના ઉપર આવી પડે છે જે તેનાં કપિત સુખને સર્વથા નાશ કરી મુકે છે. એ રીતે મનુષ્યનાં પ્રત્યેક સુખને વિશ્વ કરવા માટે કોઈ દુઃખદ પ્રસંગની તીણ તલવાર તેનાં મસ્તક ઉપર લટકતી જ રહે છે અને જે મનુષ્ય જ્ઞાનશૂન્ય દશા ભેગવતા હોય છે તેના પર તે તલવાર પડે છે અને તેના આત્માને અધોગત બનાવે છે.
જુઓ, બાળક એમ ઈચ્છે છે કે હું એકદમ મોટો થઈ સ્ત્રી વા પુરૂષ બની જઉં. સ્ત્રી પુરૂષે પોતાનાં બચપણનાં સુખનું સમરણ કરે છે. નિધન મનુષ્ય હમેશાં પિતાની નિધન દશાનાં બંધનમાં જકડાય રહે છે અને ધનવાન મનુષ્યને હમેશાં દરિદ્ર બની જવાનો ભય રહ્યા કરે છે, અથવા તે કોઈ કાપનિક સુખની ઈચ્છાથી સંસારમાં ભમ્યા કરે છે. કોઈ કોઈ વખત આત્માને એ અનુભવ થવા લાગે છે કે અમુક ધર્મ વા અમુક સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કરવાથી અથવા અમુક આદર્શને હૃદયમાં
સ્થાપિત કરવાથી અક્ષય સુખ અને શાંતિની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ છે, પરંતુ પાછળથી કઈ ભારે લેભ વા લાલચને વશ બની ગયેલા આત્માને એજ ધર્મ અસત્ય અને અપૂર્ણ પ્રતીત થવા લાગે છે, એ જ સિદ્ધાંત નિરર્થક જણાય છે અને એજ આદર્શ કે જેની કાઉનિક મૂર્તિની તે વર્ષો થયાં ભક્તિ અને ઉપાસના કરી રહ્યો હતે તે ક્ષણવારમાં છિન્નભિન્ન થઈ નીચે પડી જાય છે.
હવે પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે એ દુઃખ અને શેકથી છુટકારો પામવાને કેઈ ઉપાય છે કે નહિ ? શું એવાં કઈ સાધન નથી કે જેનાથી આપત્તિનું બંધન, તેડી શકાય? શું અક્ષય સુખ અને શાંતિના વિચાર કરવા એ અજ્ઞાનતા છે? આ પ્રાને જવાબ એજ કે સ્વતુત: એવું કાંઈ નથી. ફકત એક જ ઉપાય છે કે જેનાથી હમેશાં દુઃખ, રોગ અને શાકનું કાળું મોં કરી શકાય છે, નિર્ધનતાનું ઉમૂલન કરી શકાય છે અને એવા અક્ષય અનંત સુખની સ પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે કે પછી ફરી નિર્ધન. દશાને ભય જ રહી શકતો નથી. તે ઉપાય એ છે કે પહેલાં દુ:ખદ પ્રસંગેનું રેગ્ય જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ તેમજ તેનું મૂળ કારણ શોધી કાઢવું જોઈએ.
દુઃખદ પ્રસંગને ભૂલી જવા અથવા તો તેનાથી બેશુદ્ધ બની જવું તે ઠીક નથી. પરંતુ તેને સારી રીતે સમજવા યત્ન કરવો જોઈએ એ જ જરૂરનું છે. પ્રા
For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ કરીને એવું જોવામાં આવે છે કે મનુષ્ય આપત્તિના પ્રસંગે ઇશ્વરારાધન કરવા લાગે છે કે જેથી કરીને કલેશ દૂર થઈ જાય. એ ઠીક છે. પરંતુ આવશ્યક તે એ છે કે તેણે જાણવું જોઈએ કે મારા પર કેવા પ્રકારની વિપત્તિ આવી પડી છે અને મારે તેમાંથી શુ બોધ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જે બંધનમાં તમે જકડાઈ ગયા છે તેના પર કે ધાયમાન થવું અથવા અહીડાઈ જવું તે વ્યર્થ છે. તમારે માટે એટલું જ યોગ્ય છે કે તમે શું કારણથી અને કેવી રીતે એ વિપત્તિ-જાળમાં આવી પડ્યા છો તે શોધી કાઢવું જોઈએ. જેથી કરીને તમે તમારી પિતાની સ્થિતિને સારી રીતે વિચાર કરી સમજવા યત્ન કરી શકે.
તમારે અનુભવની પાઠશાળામાં હઠીલા બાળકની માફક રહેવું જોઈએ નહિ, પરંતુ જે જે બાધક પાઠ તમારા હિત માટે અને તમને ઉચ્ચ તથા ઉન્નત આવથાએ પહોંચાડવા માટે આપવામાં આવે છે તે સઘળા પાડ તમારે સંપૂર્ણ નમતા અને ધૈર્ય સહિત શી કરવા જોઈએ, કારણ કે વિચાર કરવાથી તમને માલુમ પડશે કે દુ:ખ વા આપત્તિ આ સંસારમાં અનંત કે અપરિમિત શકિત નથી, પરંતુ માrષી અનુભવની એક ક્ષણિક અવસ્થા માત્ર છે અને તે કારણથી જે લોકે શીખવાની ઈચ્છા રાખે છે તેઓ તેને ગુરૂ તુલ્ય ગણે છે. સંસારમાં દુઃખ થાને આપત્તિ તમારાથી કોઈ પૃથક્ વસ્તુ નથી, પરંતુ તમારાં હદયનો એક અનુભવ છે અને
જ્યારે મે પૈર્યપૂર્વક તાર હદની સારી રીતે પરીક્ષા કરશે અને તેને સન્માર્ગ પર લા-શે ત્યારે વિપત્તિ શા માટે અને કેવી રીતે આવી પડી છે તે વાતનું તમને રહસ્ય સમજાશે અને તમે તેને જડમૂળથી નાશ કરી શકશે.
પ્રત્યેક દુઃખ અને વિપત્તિને દૂર કરી શકાય છે, તેથી તે કયાંય હમેશને માટે રહી શકે નહિ. દુઃખનું મૂળ અજ્ઞાનતા છે, અર્થાત્ સંસારના પદાર્થોને અને તેના પરસ્પર સંબંધને સારી રીતે ન સમજવા તે જ મૂર્ખતા છે. જ્યાં સુધી આપણામાં આ પ્રકારની અજ્ઞાનતા રહેલી છે ત્યાં સુધી આપણે વિપત્તિના દાસ બની રહીએ છીએ સંસારમાં જેટલા દુઃખદ પ્રસંગે ઉત્પન્ન થાય છે તે બધાનું કારણ અજ્ઞાનતા છે. જે મનુષ્ય દુ:ખદ પ્રસંગેમાંથી બાધ ગ્રહણ કરે તે તેને કંઈક જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને દુ:ખ પણ સ્વયમેવ દૂર થઈ શકે છે, પરંતુ પ્રાય: લેકે વિપત્તિથી ધ ગ્રહણ નથી કરતા, તેને લઈને જ વિપત્તિ તેને પીછે છેડતી નથી અને તેઓ વિપત્તિમાંજ સદાકાળ ગ્રમિત રહે છે. એક બાળકને જ્યારે તેની માના રાત્રે સુવા માટે લઈ જતી હતી ત્યારે તે દીપકની સાથે રમવા માટે ઘણુંજ ૨ડ લાગ્યું. પછી તેની માતા તેને એકલે મુકીને થોડા વખતને માટે બહાર ગઈ ત્યારે તે બાળકે અજ્ઞાનતાને લઈને દીપકને હાથમાં પકડી લીધો. પરિણામ જે બનવું જોઈ એ તેજ બન્યું. બાળકને હાથ બળી ગયે. પરંતુ તે દિવસ પછી કદાપિ બાળકે દીપકની સાથે રમવાની ફરી ઈરછા કરી નહિ. ઉત બાળક પોતાની અજ્ઞાનતાને
For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દુઃખદ પ્રસંગમાંથી બાલગ્રહણ
૨પ૭ લઈને આજ્ઞાપાલનનો પાઠ શીખી શક્યા અને તેને એ પણ જ્ઞાન થયું કે અગ્નિને ગુણ બાળવાને છે. આ પ્રકારની એક ઘટનાથી દુ:ખદ પ્રસંગેના ગુણ, હવભાવ, અને અંતિમ પરિણામનું જ્ઞાન થઈ જાય છે, જેવી રીતે ઉત બાળકે અગ્નિના ગુણની અનભિજ્ઞતાને લઈને દુ:ખ હેરી લીધું તેવી જ રીતે મોટાં બાળકે પણ એ કારણથી જ દુઃખ હરી લે છે. જે વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરવા માટે તેઓ અથાગ પરિશ્રમ કરે છે તેના ગુણ અને સ્વભાવથી તેઓ અપરિચિત હોય છે, જેથી કરીને તે વસ્તુ તેઓ મેળવે છે તે પણ તેઓને લાભ કરતાં હાનિ વિશેષ થાય છે. મોટાં બાળકોમાં દુ:ખ અને અજ્ઞાનતા સજીડ અને ગઢ રહેલા હોય છે. એટલેજ ફકત તફાવત છે.
હમેશાં દુઃખને અંધકારની સાથે અને સુખને પ્રકાશની સાથે સરખાવશે ! આવે છે અને આ સરખામણીમાં ગુપ્ત રહસ્ય રહેલું છે. મૂળ વાત એ છે કે જીવી રીતે પ્રકાશ આખા જગતમાં ફેલાઈ રહે છે અને અંધકાર એક નાનાં બિંદુ સમાન છે અથવા કોઈ નાનાં પદાર્થની છાયા છે કે જે અનંત પ્રકાશનાં કિરણેને રી દે છે, તેવી રીતે ઉત્કૃષ્ટ સુખને પ્રકાશ એક નિશ્ચિત અને જીવનપદ શક્તિ છે જે આખા સંસારમાં ફેલાઈ રહે છે અને દુઃખ એ આપણી પોતાની જ તુચ્છ છાયા માગ છે જે પ્રકાશનાં કિરણેને અંદર પ્રવેશ કરવા દેતી નથી. જ્યારે રાત્રિ પડે છે ત્યારે સંપૂર્ણ સંસાર અંધકારમય બની જાય છે. ગમે તેટલો અંધકાર હોય તે પણ તે પૃથ્વીના એક થોડા ભાગને ઢાંકી દે છે, બાકી સર્વત્ર પ્રકાશ જ રહે છે અને સે કેઈને એ વાત પણ સાત રહે છે કે પ્રાંત:કાળમાં પ્રકાશ પ્રસરી રહેશે. તે મુજબ જ્યારે દુઃખ, શોક અને વિપત્તિની અંધકારમય રાત્રિ તમારા આત્માને આવુત કરે છે અને તમે અનિશ્ચિત માર્ગમાં ઠેકર ખાતાં ર્યા કરી છે ત્યારે તમે તમારી પોતાની ઈચ્છાઓને તમારા હર્ષ અને આનંદના અપરિચિંત પ્રકાશની વચમાં નાંખે છે અને જે કાળી છાયા તમને આવૃત કરે છે તે તમારી જ પ્રતિ છાયા છે, બીજા કેઈની નથી. જે પ્રમાણે બાહ્ય અંધકાર કે વાસ્તવિક પદાર્થ નથી, તેમજ તે કયાંયથી આવતું નથી અને કયાંય જતું નથી અને તેનું કેવું
સ્થાયી સ્થાન નથી તે જ પ્રમાણે આંતરિક અધિકાર કઈ વાસ્તવિક પદાર્થ નથી. પરંતુ સ્વયં પ્રકાશમાન આત્માપર તે એ પ્રમાણે પ્રસરી રહે છે.
અત્ર કોઈ એમ પ્રશ્ન ઉઠાવે કે કેટલાક મનુષ્યો વિપત્તિના અંધકારમાં શા માટે પડયા રહે છે? આને ઉત્તર એ છે કે અજ્ઞાનતાને લઈને તેઓએ એમ કર. વાનું પસંદ કર્યું હોય છે. આમ કરવાથી તેને સુખ અને દુ:ખનું યથાર્થ જ્ઞાન થઈ જાય છે અને પછી દુ:ખમાં પડવાથી સુખને વધારે પસંદ કરવા લાગે છે. દુઃખદ પ્રસંગની ઉત્પત્તિ અજ્ઞાનતામાંથી જ થાય છે, તેથી જ્યારે તમને દુઃખનું યથાર્થ જ્ઞાન થશે ત્યારે અજ્ઞાનતા સ્વયમેવ દુર થઈ જશે અને તેનાં સ્થા
For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૫૮
શ્રી આભાનદ પ્રકાશ. નમાં જ્ઞાનને પ્રકાશ પ્રસરી રહેશે. પરંતુ જેવી રીતે એક અવજ્ઞાકારી વિવાથી પોતાના પાઠ યાદ કરતા નથી તેવી રીતે એ પણ સંભવિત છે કે તમે અનુભવથી
ધ ગ્રહણ ન કરે અને સદેવ અંધકારમાં પડયા રહે અને રેગ, શાક તથા નિ રાશાના રૂપમાં શિક્ષા ભેગો. આ ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે જે લેકે પિતાની જાતને વિપત્તિથી મુકત કરવા ઈચ્છા રાખે છે તેઓએ દુ:ખદ પ્રસંગે - માંથી બેધ ગ્રહણ કરવાને માટે સદૈવ તૈયાર રહેવું જોઈએ અને એવી રીતે વર્તવું જોઈએ કે જેથી તેઓને જ્ઞાન, સુખ અને શાંતિની સંપ્રાપ્તિ થઈ જાય.
જેવી રીતે કોઈ માણસ અંધારી કોટડીમાં રહીને એમ કહેવા લાગે કે પ્રકાશ છે જ નહિ તેવી રીતે તમે સત્યતાના પ્રકાશને તમારી અંદર ન આવવા દે તે પણ સંવિત છે. પરંતુ એથી ઉલટું, જેવી રીતે કોઈ માણસ અંધારી કેટડીમાં રહીને પણું બહારના પ્રકાશનો ઈનકાર કરતું નથી તેવી રીતે તમે તમારી આસપાસ મેહ, માયા, સ્વાર્થ, અજ્ઞાન અને પક્ષપાતની દિવાલો બનાવી રાખી છે તેને તમે ખસેડવા લાગે અને જ્ઞાનના સર્વવ્યાપી પ્રકાશને અંદર પ્રવેશવા દે. તે પણ બની શકે તેવી બાબત છે. - તમારા સ્વાનુભવથી એટલું સમજવાની કોશીશ કરો કે દુઃખદ પ્રસંગો માત્ર થોડા દિવસને માટે ઉપસ્થિત થાય છે અને તેના ઉપાદક તમે પોતે જ છે, તેમજ તમે જે જે દુઃખદ પ્રસંગમાં આવી પડે છે તે એક ચેકસ નિયમ અનુસાર બને છે. ઉપરોકત વાત કાલ્પનિક નથી, પણ વાસ્તવિક છે એમ જરૂર માને દુઃખદ પ્રસંગેની તમારે જરૂર છે અને તમે એને ગ્ય છે; કારણ કે તે સર્વ સહન કરવાથી તેમજ તેને સારી પેઠે સમજવાથી તમે અધિક બળવાન, વિદ્વાન અને વિવેકી બની જશે. જ્યારે તમને તેનું યથાર્થ જ્ઞાન થશે ત્યારે તમે પોતે તમારી પોતાની દશાને સુધારી શકશે, દુબેને સુખમાં પરિણુત કરી શકશે અને તમારા જીવનને વાસ્તે આવશ્યક સામગ્રી સંગ્રહી શકશે.
જૈન કેમમાં કેળવણી.
સરકારી કેળવણું ખાતાના ડેપ્યુટી ઇન્સ્પેકટર મી. બી. એન. દેશાઇને અભિપ્રાય.
નં. ૨૮૦૫
મુંબઈ તા. ૪-૩-૧૯૧૯. મયવિભાગના કેળવણુ ખાતાના મહેરબાન ઈન્સપેકટર સાહેબ પ્રતિ. સાહેબ,
આપન તા. ૫ મી ફેબ્રુવારીના ૧૨૫૬૭ નંબરના પત્રના જવાબમાં લખ
For Private And Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન કેસમાં કેળવણી. વાનું કે આ સાથે ચાર અધિકારીઓના અભિપ્રાય મોકલું છું. મારે પિતાને અભિપ્રાય નીચે મુજબ છે.
૧ હિન્દુસ્તાનમાં કુલ ૧૨૪૮૧૮૨ જેને છે. અને નિશાળમાં ભણતા પાંચથી પંદર વર્ષની ઉમરના જેન બાળકોની સંખ્યા ૪૦૨૫૩ છે એમ તે છાપેલા પત્રમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. આ આંકડા સંતેષજનક નથી. તેથી પ્રાથમિક કેળવણના પ્રસાર અને વિકાસ માટે ઘણું કરવાની જરૂર છે.
* ૨ પ્રાથમિક શાળામાં ભણતા જૈન બાળકોમાંથી બારતેર ટકા વિદ્યાથીઓ માધ્યમિક શાળામાં ભણે છે. સઘળી જ્ઞાતિઓમાં કેળવણીનું ભેગું પ્રમાણુ કાઢી જોતાં આ ટકા કંઈક વધારે જણાશે. છતાં તે પ્રમાણુ આપણે ધારીએ તેટલું ઉંચું ન હોય તે તેનું મુખ્ય કારણું ગરીબાઈ અથવા તે ગ્ય સાધનને અભાવ છે એમ નથી. કેમકે તેને પહોંચી વળવા માટે જેન કેમ તરફથી જુદા જુદા અનેક ફંડ ઉઘાડવામાં આવ્યા છે, પરંતુ તેનું ખરું કારણ એ છે કે જીંદગીને એકતરફી વિચાર કરવાનાં પરિણામે કેળવણીની ચગ્ય કદર થતી નથી.
૩ જુદા જુદા છઠ્ઠાની વસ્તીના આંકડા આપેલા નહિ હોવાથી ત્રીજા પાનાં ઉપર છાપેલી હકીકત નિરૂપયોગી છે, કેમકે કયા કયા જીલ્લાના જેને કેળવણીમાં પછાત છે તે તેનાથી જાણી શકાતું નથી.
૪ મુંબઈ ઇલાકામાં અમદાવાદ અને મુંબઈ ન કેમના મુખ્ય કેંદ્રસ્થાન છે. ત્રણ વર્ષ કરતાં વધારે મેં અમદાવાદમાં ઈન્સપેકટર તરીકે કાર્ય કર્યું છે. અને લગભગ ત્રણ વર્ષ થયાં મુંબઈમાં પણ ઇન્સ્પેક્ટર તરીકે કાર્ય કરું છું. તે દરમ્યાન મેં એ એક પણ દાખલ જોયા નથી કે જેમાં કેઈ ખરેખરી રીતે લાયક જેન વિઘાથીને નીચે જણાવેલા ચારમાંથી કોઈ પણ માર્ગથી જરૂરી આર્થિક મદદ નહિ મળી શકવાથી અભ્યાસ તજી દે પડયે હાય. (૧) માબાપ (૨) વાલી (૩) મિત્ર (૪) મંડળ અથવા સંસ્થા. મારી આ માન્યતા કદાચ બેટી હોય, પરંતુ લાંબા વખતના અનુભવથી અને પરિચયથી મારી માન્યતા એવી બંધાઈ ગઈ છે કે જરૂર કરતાં વધારે પૈસા ખર્ચાયા છે. તેમજ (૧) અજ્ઞાન, (૨) બિન અનુભવ (૩) સહકાર્યને અભાવ અને (૪) સંસ્થાઓના બહત્વને લઈને પૈસાને ઘણે દુરૂપયોગ થયેલ છે.
૫ મારા નમ્ર મત પ્રમાણે તે આખી કે મને તેની અત્યારની જરૂરીયાતનું ભાન કરાવવું જોઈએ. મને લાગે છે કે તેઓ પણ બીજી કેમોની માફક જ્ઞાતિના દુ રિવાજે રૂપી સાંકળેથી મજબૂત જકડાયેલા છે, અને મારા ઘારવા પ્રમાણે આ કરતાં વધારે પ્રબળ જુલમ બીજે કઈ છે જ નહિ અને હતો પણ નહિ. અને
For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે (૧) પ્રજાનાં શરીર દુર્બલ બનતા જાય છે, (૨) બાળવિધવાઓની સંખ્યામાં વધારો થતો જાય છે (૩) જેના ઉપર આરોગ્ય અને જીવનને આધાર છે તે હમેશનાં જીવનના સંબંધમાં પણ સામાન્ય બુદ્ધિને ઉપ
ગ કરવામાં આવતા નથી (૪) દ્રવ્ય સંચય માટે હદ વગરની લાલસા જોવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત બીજી આગળ વધેલી કામ કરતાં જેન કામમાં મરણ પ્રમાણ વધારે જોવામાં આવે છે.
૬ હું મુંબઈમાં રહો તે દરમ્યાન મેં જે સંસ્થાના સંચાલકો સાથે વિચાર વિનિમય-કર્યો છે તેમજ જાહેર સભામાં ભાષણે આપ્યા છે. અહિં મેં ન લેકે સમક્ષ લગભગ દશ ભાષણે આપ્યા છે. ભાષણે કેવા કેવા વિષય ઉપર આપ્યા હતા તે નીચેની ચાર નોંધ ઉપરથી સમજી શકાશે. (૧) માબાપ અથવા વાલીને સુચનાઓ (૨) વેવિશાળ અને લગ્ન (૩) આદર્શ સુખી જીવન (૪) અંધ અનુકરણ.
મી. નતમ બી. શાહની ઈચ્છા હશે તે હું મારે અનુભવ અને મારા વિચારે તેમની પાસે ઘણી ખુશીથી રજુ કરીશ.
૭ (અ) તેમને મારી એટલી ભલામણ છે કે એક એવું મંડળ સ્થાપવું કે જેથી કરીને કોમના જુદા જુદા ફિરકાની સંસ્થાઓ (નિશાળે અને છાત્રાલયે) કરકસર અને સહકાર્યના હેતુથી એક સામાન્ય મંડળની દેખરેખ નીચે લાવી શકાય. અને આ હેતુ ધ્યાનમાં રાખીને (બ) એક સારા પગારવાળો એજન્ટ, સેક્રેટરી અથવા ઈન્સપેકટર નીમ (૧) જે બધી સંસ્થાઓની વર્તમાન સ્થિતિને અભ્યાસ કરે. (૨) જે તે સંસ્થાઓના સંચાલકોને મળીને તેની સુધારણા અને ઉતિ માટે ઘટતી સૂચનાઓ કરે. (૩) જે સમાજહિત, કેળવણું, અને આરોગ્ય સંબંધી અને આર્થિક વિષય ઉપર ભાષણે આપે. (૪) અને પિતે આખા અઠવાડીયામાં જે કોઈ કાર્ય કર્યું હોય, જે કાંઇ પ્રવૃત્તિ કરી હોય, તેનું પરિણામ એ આવ્યું હોય, તેમ કરવામાં જે મુશ્કેલીઓ વેઠવી પડી હોય તથા દુર કરવી પડી હોય તે બધી હકીકત દર અઠવાડીયે રજુ કરે.
આ પ્રકારના રિપોર્ટથી પ્રત્યક્ષ દેખરેખ જેટલું ઉપચેગી કાર્ય સાધી શકાય છે. પ્રત્યેક કાર્ય સંગીન બને તે પહેલાં આવી દેખદેખની અનિવાર્ય અગત્ય છે.
( સહી) બી. એન. દેશાઈ,
For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેન કેમમાં કેળવણી. એલ્ફીન્સ્ટન મિડલ સ્કુલના હેડમાસ્તર, મી. બી. કે. અગરવાળા.
બી. એ. એમને અભિપ્રાય.
નં. ૫૫૯ એલીટન મિડલ સ્કુલ,
મુંબઈ તા. ૧૧-૨-૧૯૧૬ કેળવણીખાતાના મહેરબાન ડેપ્યુટી ઇન્સ્પેકટર સાહેબ પ્રતિ,
સાહેબ,
આપના તા. ૬ ઠી ના ૨૪૪૨ નંબરના સલરના જવાબમાં “જેનામાં કેળવણી” એ વિષય સંબંધી મારા વિચારો આ સાથે જણાવું છું. અને તેને વિશેષ પ્રસાર થઈ શકે તેવાં સાધને નીચે મુજબ સૂચવું છુ.
જેના માટે ભાગે વેપારી હોવાથી તેઓને ઉચ્ચ કેળવણીની પ્રાપ્તિ માટે અથવા સરકારી નોકરી માટે ઇચ્છા હતી નથી. અને પિતાના ધંધા માટે જરૂરનું હેય છે તેટલું લખવા વાંચવાનું તથા ગણિતનું જ્ઞાન મેળવી સંતોષ માને છે.
કેટલાક ગરીબ લોકો એવા છે કે જેઓ ખાનગી નોકરી કરતાં સરકારી નોકરી પસંદ કરે છે અને તેથી પિતાના પુત્રોને ઉચ્ચ કેળવણી આપવા ઈછે છે. પરંતુ આવા લોકો કેટલેક અંશે સાધનના અભાવે અને ઘણે ભાગે માબાપની યેગ્ય દેખરેખના અભાવે પિતાને હેતુ સાધવા સમર્થ બની શકતા નથી.
મારા જાણવામાં છે કે કેટલાક જેને ગેરવ્યવસ્થાવાળી નિશાળો ખેલીને અથવા છોકરાઓને પડી તથા પૈસાની મદદ કરીને પિતાની કોમમાં કેળવણીનો પ્રસાર કરવા યત્ન કરે છે. પરંતુ તે બધાયન અમદાવાદની શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ જૈન બેડીંગના વ્યવસ્થાપક શેઠ અબાલાલ સારાભાઈના યને જેટલા ફરેડમદ થઈ શકયા નથી. ઉક્ત બોડીંગમાં શહેરની જુદી જુદી શાળાઓમાં ભણું ! બૈર્ડ રિોની હરેક પ્રકારની જરૂરીયાત પુરી પાડવામાં આવે છે. પરંતુ યોગ્ય દેખરેખ એજ વિજયની ચાવી છે.
આ ઉપરથી હું એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યો છું કે આવાં અથવા આથી વ. ધારે સારાં છાત્રાલયેજ આ અત્યંત પ્રવૃત્તિપરાયણ કેમમાં કેળવણીનો પ્રચાર કરવાનાં અમેઘ સાધન છે. નિશાળે ઉઘાડવી અથવા ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને આ થીક મદદ આપવી એ ફક્ત પૈસાને દુરૂપયોગ જ છે.
સહી બી. કે. અગરવા.
** ***, * ૧
કાન 3 -
For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આમાન ૧ પ્રકર.
એલ્ફીન્સ્ટન મિડલ સ્કુલવાળા મી. સી. કે. ભટ્ટનો અભિપ્રાય.
એલ્ફીન્સ્ટન મિડલ સ્કુલ
મુંબઈ તા. ૧૧-૨-૧૯૧૯ કેળવણી ખાતાના મહેરબાન ડેપ્યુટી ઇન્સ્પેકટર સાહેબ પ્રતિ– સાહેબ,
આપના તા. ૬-૨-૧૯૧૯ ના નં-૨૪૪૨ ના સકર્યુલરના જવાબમાં જૈન વિદ્યાર્થીઓને માધ્યમિક શાળાઓ અને કોલેજોમાં અભ્યાસ ચાલુ રાખવામાં પડતી મુશ્કેલીઓ કેમ દૂર કરી શકાય તે સંબંધી મારા વિચારો જણાવવા રજા લઉં છું.
કેટલાક જૈન વિદ્યાર્થીઓ માત્ર એગ્ય સાધનના અભાવે માધ્યમિક શાળાઓ અને કૅલેજોમાં અભ્યાસ ચાલુ રાખી શકતા નથી તે સિદ્ધ વાત છે. આનો ઉપાય એ છે કે લાયક વિદ્યાર્થીઓને વિદ્યાથી વેતને આપવા જોઈએ કે જેથી તેઓને પોતાના અભ્યાસનો ખર્ચ ચલાવવામાં મુશ્કેલ પડે નહિ.
બીજી મુશ્કેલી એવી છે કે જે વિદ્યાર્થીઓના માબાપ અથવા વાલીઓથી દૂર થઈ શકે તેમ છે. જેનો ઘણે ભાગે વેપારી છે અને તેઓ વેપારનાં દષ્ટિ બિંદુથી કેળવણી સંબંધી વિચાર કરે છે. તેઓ પિતાના પુત્રોને ઘણી નાની ઉમ્મરે વેપા૨માં જેડી દે છે. તેઓ તેઓના માનસિક તેમજ નૈતિક વિકાસને માટે કદિ પણ દરકાર કરતા નથી, તેથી કોમના અગ્રેસરોએ પોતાના જ્ઞાતિબંધુઓને સમજાવવું જોઈએ કે તેઓએ તેમ કરવું જોઈએ નહિ અને તેઓનાં બાળકોની સઘળી શક્તિએનો યોગ્ય વિકાસ કરવા પર વિશેષ લક્ષ આપવું જોઈએ,
સહી. સી, કે. ભટ.
હિતવચન માળા બોધદાયક વચના.
૧ ખરી તકે જે કંઈ અધિક ઉગી શુભ વસ્તુ દેવાય છે તેથી જ ખરે લાભ થાય છે. ધાન્યના કણસલાં સૂકાઈ ગયા પછી થયેલ વર્ષાદથી શું કદાપિ ધાન્ય પાકે ખરું કે?
૨ સુર જનોએ જે કંઈ કાર્ય કરવું તે સર્વથા સ્વશક્તિ અનુસારે જ કરવું જોઈએ.
૩ જેવું પ્રાણ ગયા પછી પાણી પીવું નકામું તેમ તક ગયા પછી પુષ્કળ દીધું પણ નકામું.
For Private And Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હિતવચનમાળા બેધદાયક વચને. ૪ વિદ્યારૂપી ધન મહા મહેનતે કમાઈ શકાય છે, આળસુ તે હોય તે પણ ગુમાવે છે.
૫ હિતશિક્ષા જેને રૂચતી નથી તેને દુઃખદાયક દેવરૂપી રેગ દૂર થઈ શકતો નથી.
૬ મોટા (કુલીન) નું દુઃખ મોટા ( કુલીન ) જ ટાળે. જે દુઃખ ટાળવા સશક્ત તે કુલીન–મેટા.
છ મોટાએ મુખગ્લાનિ ને કરતા કરવી નહીં. ઉદારતા-ગંભીરતા વાપરે તેજ મેટા કુલીન.
૮ સજજન ને દુર્જનને સરખા લેખવાં તે ગોળ ને ખેળ સરખા લેખવા બરાબર છે.
૯ આડંબરથી મહી અવગુણીમાં રંગાવું નહીં. ગાયના દૂધથી પુષ્ટિ મળે, થારના દૂધથી નહીં.
૧૦ માયાવી-કપીને શિખામણ દેવી. તે નાકકટાને પણ દેખાડવા જેવી ખોટી છે.
૧૧ મેટા-ઉદાર દીલવાળાનું અભિમાન શીતળ અને મિષ્ટ વચનથી ગળી જશે શાંત થશે.
૧૨ સમયને વિચારી અવસર ઉચિત પ્રિય અને પથ્ય (હિત-મિત ) સત્ય વચન વદવું.
૧૧ કેપ અને અહંકાર ઉપજાવે એવાં વચન વદવાથી ક્રોધાદિકની શાન્તિ શી રીતે થશે?
૧૪ કાંબળ બીજે જેમ ભાર વધે તેમ જેથી હઠ-કાગ્રહ વધે તેવું સુજ્ઞ જને ન કરવું.
૧૫ ધાદિકના આવેશ વખતે પિત્તજવરીને સાકરની જેવું સરસ વચન પણ કડવું લાગે.
જ્યાં જેનું મન રંગાયું ત્યાં ગુણદોષને વિચાર કરવા અવકાશ જ રહેતું નથી.
૧૭ નિર્મળ ભક્તિરસ તજી, મૂખંજન વિષયરસનું આદરથી સેવન કરે છે.
૧૮ જેથી આપણું ખરું જીવન પોષાય તે ઉદ્યમ કદાપિ કાળે તજ ન જોઈએ.
૧૯ ઉજવળ ચરિત્રવાળા એક પણ શિષ્ય કે સુપુત્રથી ગચ્છ-કુળની મહત્ત્વતા દિક વધે છે.
૨૦ ગુણી જનો ગુણીજનને પિછાની શકે છે. નિર્ગુણ નથી પિછાણી શકતે.
For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ ૨૧ પિતે સદગુણ છો જે સદગુણીને દેખી દીલમાં રાજી થાય છે તેવાની કીતિ જગતમાં ગાજી રહે છે અને તે જગતમાંના બીજા ગુણીજને કરતાં આગળ વધી જાય છે.
૨૨ સજજનનું અહિત કઈ કરે તો પણ તે તે ચંદનાદિકની પિઠે હિતજ કરે છે. ૨૩ દુર્જનનું હિત જ કર્યું હોય તેમ છતાં તે તે સદાય અહિત જ કરવાને. ૨૪ દર્પણમાં પ્રતિબિંબની જેમ જેવી કરણું તેવું જ ફળ મળી શકે છે. ૨૫ કામથી કુળ ઓળખાય છે. વચન ઉપરથી પણ તેની પરીક્ષા થઈ શકે છે. ૨૬ પ્રેમ એ વશીકરણ છે. જેમાં જેટલી ઉદારતા તેટલું જ તે આપી શકે છે. ર૭ ઉત્તમ જનેની વિભૂતિ–સંપદા પરોપકાર નિમિતે જ થવા પામે છે.
૨૮ પ્રકૃતિ-સ્વભાવને ઓળખી સામા સાથે મળવું એજ સાચે મેળાપ લેખી શકાય.
૨૯ દૂધ જળની પિઠે સુખ દુઃખમાં સમભાગી થતા રહે તેજ ખરે મિત્ર જાણવો.
૩૦ સ્વાર્થની જાળ સર્વત્ર પ્રસરેલી છે. શુદ્ધ ધર્મજ એક નિ:સ્વાર્થ મિત્ર છે. ૩૧ શુદ્ધ ધર્મ-મિત્રને પામીને જ પરમાનંદ-એક્ષ સુખ પમાય છે.
ઈતિશમ. લેર મુનિ મહારાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ.
પ્રકીર્ણ.
કેળવણી સંબંધી કંઇક. જેન કોમ કેળવણી માં કેટલી પછાત છે, તેમજ આરોગ્યતાને માટે કેટલી બેદરકાર છે તેને માટે આ અંકમાં “ જૈનોમાં કેળવણું” એ મથાળાવાળા લેખમાં કેળવણુ ખાતાના અધિકારીઓના રીપિ ઉપરથી દેખાય તેમ છે. જેને કેમની કેળવણુ સંબંધી સ્થિતિનું ઘણું વખતથી પ્રયાસ કરી લે લખી આંકડા પત્રો રજુ કરી જેન કેમનું બંધુ નરોત્તમદાસ બી. શાહ ધ્યાન ખેંચી રહ્યા છે. આ વખતે ઉપરના લેખમાં જે અભિપ્રાય છે તે પણ તે નાનો પ્રયાસ છે. એ અભિપ્રાય વાંચતા માલમ પડે છે કે બાર લાખની જૈન વસ્તીમાં માત્ર ૪૦ પ૨પ૬ મનુષ્ય કેળવણી લે છે. જે કેળવણીના વિકાસ અને પ્રયાસ માટે સંતોષજનક નથી. વળી તેને પહોંચી વળવાના અનેક ફડા છતાં જરૂર કરતાં વધારે પૈસા ખરચાય છે. અજ્ઞાન, બાન અનુભવ અને કોમમાં કુસંપ અને ખાટી મારામારી અને ઝગડાને લઈને
For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કેળવણી સબંધી કેક !
૬૫
ફુરસદ મળતી નહિ હાવાથી આવા વિચારો કયાંથી આવે ? વળી સહકા ના અભાવ વિગેરેને લઇને પૈસાના દુરૂપયોગ થાય છે. આના અર્થ એવા થાય છે કે જેમના હાથમાં આવા કુંડા કે તેમની માલીકીપણું છે તેએ એકહથ્થુ સત્તા રાખીને બેઠેલ હાવાથી તેમજ તેએ કેળવણીથી અજ્ઞાત હાવાથી અને બીજાના અનુભવના અને સહકાર્યના અભાવ હોવાથી તેમ બનવાજોગ છે. જ્યાં આવી સ્થિતિ હાય ત્યાં પૈસા ઘણા ખરચાય છતાં લાંબા વખતે પણ ફેળવણીની પ્રગતિ ન જણાય તા તે પૈસાના દુરૂપયોગ થયેલેજ ગણાય. વળી અત્યારે જૈન કામને શાની જરૂરીયાત છે?તેનું પણ ભાન નહીં હાવાથી જ્યારે બીજા ખાતામાં, ગમે તેા સુકાળ કે દુષ્કાળ હાય, મેઘવારી કે સોંઘવારી હાય, જૈનાના બાળક પોષણ વગર રખડતા હોય કે કેળવણીથી એનશીબ રહેતા હાય, તેની શારીરિક સ્થિતિ નિળ થતી જતી હોય છતાં તેની દરકાર રાખ્યા વગર ખીજા અનેક ખાતામાં દ્રવ્યના વધારા કર્યે જાય અને પુષ્કળ ખર્ચ કર્યો જાય, પરંતુ સમાજની ઉન્નતિ જેનાથી થાય છે તેવા આ જમાનાની જરૂરિયાતવાળા કેળવણીના કાર્ય માટે યાને કામના મનુષ્યની આરાગ્યતા માટે જે ખાસ ધ્યાન આપવુ જોઇએ કે જેમાં કામના ભાવિ ઉદય છે તેને માટે કાણુ લક્ષ આપે છે? હવે તે બીજી કામ કરતાં ઉંચામાં ઉંચી કેળવણી જૈન વિદ્યાથીએ વધારે લેતા કેમ થાય તે માટે વ્યવૃદ્ધિને માટે ક્રુડા કરવાની જરૂર છે. રૈનાને ઉંચી કેળવણી આપવી એટલે શ્રાવકક્ષેત્રની ઉન્નતિની શરૂઆત થઇ સમજવી, અને જ્યારે જેના ઉંચી કેળવણી લેશે ત્યારે જ ધર્મનું દરેક પ્રકારે રક્ષણુ અને પ્રગતિ થશે. અત્યારે કેળવણીને ઉત્તેજન આપનારી સસ્થા કે ક્રૂડના માલેકેએ એક એવું મ ડળ સ્થાપવાની જરૂર છે કે કેમની જુદી જુદી સ ંસ્થાઓને કરકસર અને સહકાર્યના હેતુથી એક સામાન્ય મડળની સારી દેખરેખ નીચે લાવવી અને તેમાં એક સારી કેળવણી લીધેલ સેક્રેટરી કે ઇન્સ્પેકટર નીમવેા, જે તમામ તેવી સ ંસ્થાઓની વર્તમાન સ્થિતિના અભ્યાસ કરી તે સંસ્થાના વ્યવસ્થાપકે કે ચાલકેને મળીને તેની સુધારણા કરે અને કેળવણીની પ્રગતિ માટે ઘટતી સૂચના કરે અને સામાજીક અને ધાર્મિક કેળવણી ઉપર તેમજ કામના આરોગ્યતા સબંધી અને આર્થિક વિષયો ઉપર ભાષણા આપે. અને પાતે આખા અઠવાડીઆમાં જે કાંઇ કામ કર્યું... હૈાય જે પ્રવૃત્તિ કેળવણી સંબધી કરી હાય. તેમ કરતાં પડેલી અગવડા અને જે અગવડા દૂર કરી સરળ માર્ગો કર્યા હોય તે બધી કીકત પ્રગટ કરે. આ પ્રકારની સ્થિતિ કેળવણીનુ કાર્ય જૈન કામમાં સગીન ન બને ત્યાં સુધી ઉત્પન્ન કરવાની જરૂર છે. આ લેખમાં મતાવેલી આ હકીકત જૈન કામની ઉન્નતિ માટે હાઈ કેળવણી જેવા કાર્ય માટે જે પૈસા ખરચાય છે તે પ્રમાણમાં અલ્પ અને વ્યવસ્થા પૂર્વક નહીં હોવાથી
For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. નિરર્થક જેમ છે, તેમ બીજાં ખાતામાં દર વર્ષે ખરચાતું દ્રવ્ય પણ વ્ય વસ્થા પૂર્વક ન ખરચાય ત્યાં સુધી સમાજના દરેક ખાતાની ઉન્નતિ દૂર સમજવી. . . બધુ નરોત્તમદાસ બી. શાહ કેળવણીના સંબંધમાં આ જે સ્તુત્ય પ્રયાસ કરી રહ્યા છે તે માટે આપણે તેને આભારી છીએ. આ સાથે તેઓએ જેન કામમાં આરેગ્યતાના સંબંધમાં પણ પ્રથમ લેખે આપી ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. તેમાં મુંબઈમાં જેનું મરણ-પ્રમાણ કેટલું વધારે આવે છે તે પણ તેમણે આંકડાઓ આપી બતાવેલ છે અને તેને લઈને જ સરતા ભાડાની ચાલીએ માટે થયેલ પ્રયાસ પણ તેને આભારી છે. - ઉક્ત બંધુ નરોત્તમદાસ બી. શાહે મુનિરાજશ્રી મેહનલાલજી સેન્ટ્રલ લાયબ્રેરીમાં છે. સેક્રેટરી તરીકે પણ સારા પ્રયાસ કર્યો હતો. હાલમાં તેમણે આ સંસ્થામાં તે હદ્દ નું રાજીનામું આપ્યું છે. તે સંસ્થાની કમીટીએ તેમણે કરેલ કાર્યો માટે ઉપકાર માની દીલગીરી સાથે તે સ્વીકાર્યું છે.
જૈન સાહિત્ય માટે બે બેલ.
શ્રી ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદની છઠ્ઠી બેઠક રા. રા. હરગોવીંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળાના પ્રમુખ પણું નીચે મળી હતી. આ વખતે બે કારણેથી આ પરિષદ વધારે મહત્વતાવાળી થઈ છે. પ્રથમ પ્રખ્યાત સુપ્રસિદ્ધ બંગ કવિર ને શ્રીમાન રવિંદ્રનાથ ટાગેરે આ બેઠકમાં હાજરી આપી હતી. અને બીનું આ પરિષદે આ વખતે ગુજ. રાતી ભાષાની કોલેજ સ્થાપન કરવાનો નિશ્ચય કરે છે તે છે. ગુજરાતી ભાષાની અને ભિવૃદ્ધિ, તેને ખીલવવી, તે દ્વારા ઈતિહાસ વિજ્ઞાન વિગેરેને બહાર લાવવું એ ઉદ્દેશ આ સંસ્થાને છે. જેનું પણ સાહિ૫ એટલું બધું છે અને તેને ગુજરાતી સાહિત્ય સાથે સે ટલે નિકટ ને ગાઢ સમા છે કે જેને સાહિત્ય ગુજરાતી સાહિત્યની વૃદ્ધિ અને ઉપગીના મેટો ફાળા પેવ છે અને જેને એતિહાસિક દ્રષ્ટિએ તે તેના ગ્રંથ તપાસતા માલુમ પડે છે કે ગુજરાતી સાહિત્યનું ? કવિ અને લેખકો તરીકેનું કે પ્રથમ પંકિતનું જૈન સાહિત્ય માન ધરાવે છે. આ બધું બહાર મૂકવાને જેનેએ અત્યારસુધી પ્રયાસ કર્યો નહીં હોવાથી ગુજરાતી ભાષાના સાક્ષની દ્રષ્ટિ તે તરફ વળી છે અને દરેક પરિષદમાં જેને રાહત્ય માટે કાંઈ કાંઈ લખાય છે બોલાય છે જેથી જેન સાહિત્યની જગ્યા ત્યાં થઈ છે. એ રીતે તેને માન મળ્યું છે. પરંતુ તેને બદલે જેન કામે પિતાના વિશાલ સાહિત્યને પ્રસિદ્ધિમાં લાવવા અને તેને બહાર મૂકી જૈનેતર દ્રષ્ટિએ તેની વિશ લતા અને પ્રાચીનતાનું ભાન કરાવવા પ્રયત્ન
For Private And Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ત્કાલરશીપ.
કરવાની જરૂર છે. તેને માટે એક જૈન સાહિત્ય પરિષદનો જન્મ આપવાની જરૂર છે. અને તે દ્વારા જૈન સાહિત્ય જુદા જુદા પ્રકારનાં પુસ્તક અને પેપર દ્વારા તેમજ ભાષણ દ્વારા બહાર લાવવાની જરૂર છે.
આ દીશામાં પણ સમાજે પોતાના પૈસાનો વ્યય કરવાની જરૂર છે. ધર્મને વિશેષ અજવાળામાં લાવનાર જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા અને પૂર્વની જાહોજલાલી બતાવનાર અને આખી દુનીયામાં ગણના કરાવનાર જૈન સાહિત્ય હેવાથી તેને વધારે પ્રમાણમાં પ્રગટ કરવાની જરૂર છે. હાલમાં વિર્ય મુનિરાજશ્રી જિનવિજયજી મડારાજ કે જે જૈન સાહિત્યના અને ઇતિહાસના ખાસ અભ્યાસી છે, તે પ્રથમ લેખે અને પુરતો દ્વારા અને હાલમાં શહેર પુનામાં જમ પામેલ જૈન સાહિત્ય સંશોધક સમાજ દ્વારા પ્રયતન શરૂ કર્યો છે. હાલમાં એક ત્રિમાણીક છે ડા વખતમાં પ્રસિદ્ધ થવાનું છે જેમાં જૈન ધર્મને લગતી શેવાળ, ઇતિહાસ અને સાહિત્ય પ્રકટ થશે. જેથી આવા પ્રયાસ માટે ઉકત મુનિરાજ અને તેના અન્ય ઉત્પાદકોને અમે ધન્યવાદ આપીયે છીએ. જેન કોમે એ કાર્યને વધાવી લેવા તથા સહાય આપવાની જરૂર છે એવી નમ્ર સુચના કરીયે છીએ અને આ કાર્યને નિભાવી રાખવા દિવસાનદિવસ તેની વિશાળતા વધારે પ્રમાણમાં કેમ થાય તેમ કરવા તેના કાર્યવાહકોને નમ્ર વિનંતિ કરવા રજા લઈએ છીએ.
વિદ્યાર્થીઓને સહાય અને સ્કોલરશીપ,
ઉપરોક્ત મંડળ તરફથી હાઇસ્કૂલ, મિડલસ્કુલ, તેમજ ગુજરાતી વર્ગોમાં અભ્યાસ કરતા જેનવિઘાથીઓને સર્વ વિષયને લગતી સેકન્ડહેન્ડ-ટેકસ્ટબુકો, માત્ર નામની કિંમત લઈને આપવામાં આવે છે, જેઓને પુસ્તકોની જરૂર હોય તેઓએ નીચેના સિરનામે અરજીઓ કરવી. પ્રેસિડન્ટ,
- શ્રી જેન બાળમિત્રમંડળ, Co, બાબુ પી. પી. જેનહાઈસ્કૂલ–મુંબઇ
-કૅલરશીપ.
જૈન વિદ્યાર્થીઓ માટે સ્કોલરશીપ. ચાલુ સાલની મેત્રીમ્યુલેશનની પરીક્ષામાં (૧) સંસ્કૃતમાં સહુથી વધુ માકર્સ મેળવનાર જેનને તથા (૨) સુરતના રહેવાસી અને કુલે વધારે માકર્સ મેળ
For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૬૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
નાર જૈનને દરેકને રૂ. ૪૦ ની ફકીરચંદ પ્રેમચંદ Ăાલરશીપ તથા ( ૩ ) પુના સરકલમાંથી અંગ્રેજીમાં પહેલા નઞર મેળવી શકે તે જૈતને રૂ. ૨૦ ની ગુલાબચંદ લખમીચંદ સ્કોલરશીપ આપવાની છે. “શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક વીદ્યાથીઓએ તે માટે વીગત સાથે રેસીડન્ટ જનરલ સેક્રેટરી શ્રી જૈનવે, કેાન્ફરન્સને પાયધુની સુખઈ ન` ૩ ના સરનામે અરજી તા ૩૦-૬-૨૦ સુધીમાં મેકલવી.
શેઠ ફકીરચંદ પ્રેમચંદ સ્કોલરશીપ.
શ્રી જૈન વે, કાન્ફરન્સ તરફથી મહુમ શેઠ ફકીરચંદ પ્રેમચં દરેક રૂા. ૪૦ની દર વર્ષે આપવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે ગયા સને સાલના મેટ્રીકમાં પાસ થયેલ જૈન વે. મૂર્તિપૂજક વિદ્યાથી આમાંના માહનલાલ કેવળચંદ ઇચ્છાપેારીયા સુરતના રહીશને સાંસ્કૃત વિષયમાં વધારે માર્ક મેળવ્યા હાવાથી રૂ! ૪૦ ની Ăાલરશીપ આપવામાં આવી છે. અને ખીજી સ્કાલશીપ રૂા. ૪૦ ની સુરત જીલ્લાના વતની હાવાથી મી. ચ'દુલાલ નાનચ'દ શાહુ ગામ સરભાણ જીલ્લા સુરતના રહીશ ને ઉંચા નંબરે પાસ થવાથી આપવામાં આવી છે.
સ્કાશીપ ૧૯૧૯ ની એક મી.
સૌથી
ગ્રંથાવાલાકન.
“તત્ત્વામૃત” મૂળ સહીત ભાષાંતર.
ઉપરના ગ્રંથ શ્રી હ‘સવિજયન્ન જૈન ફ્રી લાઇબ્રેરી વડેાદરા તરફથી અમાને ભેટ મળ્યા છે, આ ગ્રંશના કર્તા શ્રી જયાતિવિજય મહારાજ છે અને તે શ્રીએ સંવત ૧૮૪૫ માં એ ગ્રંથતી રચના કરી છે, સરલ સસ્કૃત ભાષામાં મૂળ પદ્યાત્મક ગ્રંથ હોવાથી તેના અભ્યાસીને, તેમજ તે ભાષાથી અજાણ એવા બાળવાને ઉપયોગી સરલ ભાષાંતર આપી સુઉંદર ટાઇપમાં સારા કાગળમાં છપાયેલ હાવાથી અને તેનું રહસ્યભાવાત્મક સ્વરૂપ પણ તત્ત્વરૂપી અમૃતમય હાવાથી ખતે રીતે આ ગ્રંથની ઉત્તમતા જણાય છે, આ સમયમાં આવા તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથ આવી રીતે પ્રસિદ્ધ થાય તે ઇચ્છવા યેાગ્ય છે, આ સંસ્થા તરફથી પ્રગટ થતી ગ્રંથમાળાનું આ ચતુથ પુષ્પ છે. દરેક મનુષ્યને અવશ્ય વાંચવા યોગ્ય છે, કિંમત રૂા. ૭-૮-૦ પ્રસિદ્ધ કર્તાને ત્યાંથી મળશે.
For Private And Personal Use Only
શ્રી અમદાવાદ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક ખોર્ડીંગના રીપો
ઉપરાંત એ ગના સ. ૧૯૬૮ની સાલને રીપેટ અમાને અભિપ્રાય માટે મળ્યા છે, જે સંસ્થાને આજે સ્થાપન થયાં શુમારે બાર વર્ષ થયા છે, આ વર્ષમાં આ સસ્થામાં ૮૫ વિદ્યાર્થીઓએ લાભ લીધા છે કે જે જુદા જુદા ગામોના છે. રીપોટ વાંચતાં એક દરે વ્યવથા સારી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ખેદજનક સમાચાર.
છે. આ સંસ્થાને ઘરનું મકાન શેઠ જમનાદાસ જેઠાભાઈ તરફથી બક્ષીસ મળેલું છે, પરંતુ તેની વ્યવસ્થા અને ખર્ચ માટે નાણા સંબધી તંગી ભેગવે છે એમ રીપોર્ટમાં તેના સેક્રેટરી જણાવે છે. અમદાવાદ જેવા શહેરમાં અનેક જૈન શ્રીમાન વસતા હોવાથી જયાં આવી દશ સંસ્થાએ ચાલી શકે તેવું છે, છતાં આ ડાંગ હજી સુધી નાણાની તંગી ભેગવે છે એ આશ્ચર્ય છે. અમે ત્યાંના શ્રીમંત જૈનબંધુઓને નમ્ર સુચના કરીયે છીએ કે આ ડગ કે જે સહાયને પાત્ર છે તેને જે જાતની તંગી હોય તે કાયમને માટે દૂર કરી વધારે જૈન વિદ્યાથીઓ લાભ મેળવે મ કરશે. અમે આ બેડીંગને અબ્યુદય ઈછીયે છીયે.
શ્રાવિકાસુબોધ ત્રિમાસિક, શ્રી સુરત જૈન વનિતા વિશ્રામ ને અંગે પ્રગટ થતું આ ત્રિમાસિક અને અભિપ્રાયાથે ભેટ મળ્યું છે. તેમાં આ પ્રથમ અંકમાં આવેલા સ્ત્રી ઉપયોગી લેખે જુદા જુદા લેખકેથી લખાયેલા હોઈ સ્ત્રીઓને ખાસ વાંચવા લાયક છે. જે સંસ્થા તરફથી આમાસિકના જમ આપવામાં આવ્યો છે તેમાં જૈનમહિલાઓને ઉદ્ધાર કરવાનો હોઈ તેના પ્રસંગે પ્રસંગે અનેક સમાચાર, આવકજાવક, કાર્ય વ્યવસ્થા વગેરે હકીકત પ્રસિદ્ધિ માં મુકવા માટે તેમજ શ્રી વાંચન માટે આવા એક પેપરની જરૂરીયાત હતી તે આ પ્રસિદ્ધ થવાથી પુરી પડશે. આ સંસ્થા પાંચ વર્ષથી હયાતીમાં આવેલી હોવાથી તેને જન્મ આપનાર બહેન રૂકમણી બહેન જે એક કેળવાયેલ જેને બહેન હોવાથી આ સંસ્થાની દિવાસાદિવસ ઉન્નતિ થતી જાય છે એમ અમારું માનવું છે. આ ત્રિમાસિકમાં છેવટે આ સંસ્થા સંબંધી ટુંક હકીકત આપવામાં આવી છે તેથી તેમજ તેને પ્રકટ થયેલા રીપોર્ટ જે વાંચવા અમો સવેને ભલામણ કરીયે છીયે તે ઉપરથી માલુમ પડે છે ક જીરા ઉદ્ધાર કરનારી આ સંસ્થા હોઈ દરેક રીતે તેને રેનબંધુઓએ સહાય આપવાની જરૂર છે, આ સંસ્થામાં હાલ ૪૧ બહેનો લાભ લે છે. અને વ્યવસ્થા પણ આપનાર અને રૂકમણીના નિસ્વાર્થ પ્રયત્નને અને ઉત્સાહને આભારી હોઈ તેને એક સારા ફેડની જરૂર છે, તો દરેક શ્રીમંત જેને તેમાં પિતાને ઉદાર હાથ લંબાવશે એવી દઢ આશા છે.
આ સંસ્થા તરફથી પ્રકટ થયેલ આ ત્રિમાસિકનો ખર્ચ કાઢતાં જે લાભ રહેશે તેને વ્યય આ સંસ્થાને અંગેજ થશે. આ ત્રિમાસિકના ગ્રાહક થઈ તે પ્રમાણે પણ કિંચિત સહાય આ સંસ્થાને આપવાની ખાસ જરૂર છે.
ખેદજનક સમાચાર. શ્રીયુત વારા હઠીસંગ ઝવેરચંદને સ્વર્ગવાસ. ભાવનગર જૈન સમુદાયમાંના વેરા કુટુંબના એક મુખ્ય નબીરા અને ભાવનગરની સમગ્ર પ્રજાના એક શ્રીમાન આગેવાન ગૃહસ્થ વોરા હઠીસંગભાઈ એકસઠ વર્ષની વયે ટુંક બીમારી ભેગવી વૈશાખ સુદી ૩ બુધવારના રોજ ત્રણ વિધવા સ્ત્રીઓ અને એક પુત્રીને મૂકી દીવસના પાંચ કલાકે પંચત્વ પામ્યા છે. તેઓ અત્રેના જૈન સમુદાયમાં અને વિશાશ્રીમાળી વણીક જ્ઞાતીના એક અગ્રગણ્ય પુરૂષ હતા. સ્વભાવે સરળ, શાંત અને નિર્મળ હૃદયના ધર્મચુસ્ત હતા. ધાર્મિક કે વ્યવ
For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૨૭૦
આ માત્માનંદ પ્રકાશ.
હારીક ઉંચી કેળવણું નહિ લીધેલી છતાં કુટુંબના ધર્મના ઉંચા સંસ્કારને લઈને તેઓ ધર્મના દરેક કાર્યોને ચાહતા હતા અને દરેક વખતે દરેક પ્રકારની સહાય આપતા હતા તેથી તેઓ એક નરરતન હતા.
સંસ્કારી કુળમાં જન્મ થયે હેવાથી તે સંસ્કારના બળ પ્રસંગે પ્રસંગે તીર્થ યાત્રા, ઉદ્યાન, પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ, જીર્ણોદ્ધાર, ગુરૂભક્તિ, જ્ઞાનભક્તિ વિગેરે ધર્મ કાર્યોમાં અંતઃકરણના ધાર્મિક ઉત્સાહ સાથે લક્ષમીને સારી વ્યય કરી સુયશ પ્રાપ્ત કર્યો હતો. શ્રીમંતાઈમાં જ જન્મેલા છતાં એક સાદામાં સાદી જીંદગી જોગવતા હતા, તેટલું જ નહિ પરંતુ અનેક ધાર્મિક કાર્યોમાં તેમણે પુષ્કળ દ્રવ્ય ખર્યું હતું. છેવટે સં. ૧૯૬૪ ની સાલમાં, જૈનધર્મને ઉત્કર્ષ કરનાર અને આ શહેરમાં જૈન સમુદાયમાં શ્રાવિકા ઉગાવાળ, જેને કન્યાશાળાના સ્થાપન અને જેન ડીંગના નિભાવ ફંડની નિમિત્તભૂત આપણી વિજયવતી કોન્ફરન્સને તમામ ખર્ચ પેટે આપી છેતાના આંગણે કેદ પવૃક્ષ સમાન ભારતવર્ષના સમગ્ર જૈન સંઘની સેવા ભકિત, વામી વાત્સલ્ય અને શ્રી સિહજની અનેક મનુષ્યને યાત્રા નિમિત્તવા તે ઉત્તમ કાર્ય પિતાના આત્માને નિર્મળ બનાવવા કરી મોટી રકમ ખચો ઉદારતા બતાવી મનુષ્ય વજન્મનું સાર્થક કર્યું હતું. જેથી અત્રેના તેમજ સમગ્ર હિંદુસ્તાનના જૈન સમાજ અને અત્રેની વિશાશ્રીમાળી જ્ઞાતિને એક શ્રાવક વર્ષ નરરતનની ખોટ પડી છે.
તેઓશ્રીની જીદગી વધારે વખત લંબાણી હોત તે તેઓના સમુદાયને વધારે લાભ થાત તે તેમણે કરેલા ઉત્તમ કાર્યોનો ચિકા સ પુરાવે છે, પરં ભવિવ્યતા મળવાન હોઈ મનુષ્ય માત્રનું તેની પાસે ચાલતું નથી.
તેઓની આ સભા ઉપર ઘણા વર્ષથી પ્રીતિ હતી અને ઉચ્ચ લાગણીને લઈને અમારે તેર વર્ષ થયા તેઓ આ સભાના માનવંતાન થયા હતા. સભા ઉપર તેઓને અપરિમિત પ્રેમ હોવાથી વર્ષગાંઠ નિમિત્ત અને જ્ઞાનધાર માટે તેઓએ એક સારી ૨કમ અર્પણ કરી હતી. તેમના સ્વર્ગવાસથી આ સભાને એક મુખ્ય નાયક અગ્રેસર સભાસદની બેટ પડી છે કે નહીં પુર શકાય તેવી છે જેને માટે આ સભા અંત:કરણ પૂર્વક પોતાની દીલગીરી જાહેર કરે છે. અને તેમની સુપનીઓ અને પુત્રીને આ સભા દલાસો આપવા સાથે સુચના કરે છે કે, એ સ્વર્ગવાસી આત્માના શુભ પગલે ચાલી, તેમના કરેલાં ઉત્તમ કાવ્યો નિભાવી, તેમાં જ વધારો કરી સાથે સમાજ હીતકે પ્રજા હીતનાં કેઇ ઉત્તમ અવિચળ કાર્યને તેમના તે વર્ગવાસી આદાના કાયમના મરણાર્થે જન્મ આપી મરહુમ નરરત્ન જીવતાજ છે તે સુપ્રયત્ન કરશે.
છેવટે તે સ્વર્ગવાસી નરરત્નના પવિત્ર આત્માને પવિત્ર શાંતિ પાસ થાઓઅખંડ શાંતિ મળે એવી પરમાત્મા પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીયે.
For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિવાહ સંસ્કાર.
ભૂમંડળના કોઈ દેશમાં, સંસારની કોઈ જાતિમાં, કઈ ધર્મમાં, વિવાહ રે. સરકારની મહત્વતા એવી ગંભીર, અપૂર્વ અને પવિત્ર જોવામાં નથી આવતી કે આ જેવી આ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં જોવામાં આવે છે. વિવાહ પદ્ધતિના સંક્રમણનો ઈતિ હાસ બહુ મનોરંજક અને શિક્ષણ પ્રદા છે, તે જોતાં એજ વાતસિદ્ધ થાય છે કે માનવ જાતિની બાલ્યાવસ્થામાં ન તે કોઈ પ્રકારની રાજ્ય વ્યવસ્થા હતી કે નતો સઆજ કે કુટુંબ વ્યવસ્થા હતી, જે રીતે કે પશુઓમાં દેખાય છે તેવી રીતે સ્ત્રી પુરૂષને સંબંધ અને માતા, પિતા, પુત્ર આદિ સગપણ મૂળ સ્થિતિમાં રહેવા વાળા મનુષ્યમાં અનિયમિત થતા હતા. સ્ત્રી પુરૂષોને નિયમિત સંબંધ રાજ્ય છે વ્યવસ્થા અને સભ્યતાની સાથે સાથે સ્થિર થતું આવ્યો છે, અનેક દેશના ઈતિહાસ પરથી માલમ પડે છે કે સમાજની પ્રાથમિક અવસ્થામાં લોકોની પ્રવૃત્તિ ચુદ્ધ તરફ અધિક હતી. વિજથી જાતિના લોક પરાજિત જાતિવાળાઓની છે સ્ત્રીને પકડી લાવતા અને તેને પિતાની માલીકીની સંપત્તિ તરીકે સમજતા હતા, તેમની સાથે વિવાહ કરતા, તેમને દાસી બનાવતા, વેચી નાખતા કે દાન કરી દેતા. સ્ત્રીને કુટુંબના પ્રધાન પુરૂની આધીનતામાં રહેવું પડતું હતું. સમાજ અને રાજ્ય વ્યવસ્થામાં જેમ જેમ સુધારા થતા ગયા તેમ તેમ ચિ પણ દાસત્વથી મુકત થતી ગઈ. સ્વાધીનતાની સાથે સાથે સ્ત્રીયોની યોગ્યતા વધવા લાગી. તેમના તરફ પ્રેમ, આદર અને અબલાભિમાનના ઉચ્ચ ભાવ પ્રકટ થવા લાગ્યા, સ્વયંવરની પ્રથા નીકળી, ધીરે ધીરે વિવાહને ધાર્મિક વિધિનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું અને વિવાહ એક પરમ આવશ્યક સંસ્કાર મનાવા લાગે?
સમાજ શાસ્ત્રવેત્તા સસ્પેન્સર કથન કરે છે કે વિવાહનો મુખ્ય ઉદ્દેશ એજ છે કે એથી સમાજ અને રાષ્ટ્રની ઉત્કર્ષાવસ્થા ચીરકાળ સુધી બની રહે જેથી દંપતિનું, તે ભાવિ સન્તાનનું અને દેશનું કલ્યાણ થાય. જેવિવાહમાં આ ઉદેશની સિદ્ધિ નથી તે , સમાજ માટે હિતકારક નહિ થઈ શકે, સુપ્રસિદ્ધવિદ્વાન એરીસ્ટોટેલે કહ્યું છે કે, આ
એની ઉન્નતિ વા અવનતિ ઉપર રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ વા અવનતિનો આધાર છે. યૂનાની છે ગ્રીક પિતાની સ્ત્રીઓને દાસી સમાન રાખતા હતા, પણ તેમને રાષ્ટ્રોન્નતિના સહાયક સમજતા હતા. તેમની શારીરિક, માનસિક અને આત્મિક ઉન્નતિ સંબધી ધ્યાન ' આપતા હતા, એજ કારણે ચૂનાની જંગલી જાતિને પોતાને આધીન કરી શક્યા છે
દેશ દન.
For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir સુજ્ઞ ગ્રાહકેને નમ્ર વિનંતિ. સખત મલવારી તથા પ્રેસમાં કામ કરનારાઓની તંગીને લીધે માસિક નિયમીત પ્રેસવાળા છ પી નહીં આપતા હોવાથી બે માસ માસિક સાથે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે, જેથી ક્ષમા ચાહીએ છીએ. મુનિમહારાજાઓને નમ્ર વિનંતિ. છલા આ સભા તરફથી ભેટ આપવામાં આવેલા સંસ્કૃત સાત છે કે “બંધહેતુલ સંગી પ્રકરણ” નું શુદ્ધિ પત્ર કે જે હાલમાં છપાઈને આવે છે ને જે જે મુનિમહારાજા, સારો મહારાજ ન વાનભંડારો કે જેને ઉપરોક્ત જણાવેલ ગ્રંથ ભેટ મળેલ હોય તેઓશ્રીએ 1 - પત્ર કે 6: એક કાપીએ અડધા આ નાની ટીકીટ મોકલી મંગાવી લેવા કૃપા કરવી. ચૈત્રી જૈન પંચાંગ. ઉપરોકત પંચાંગ મુશભાત આર્ટ પેપર ઉપર સુંદર ટાઈપથી એ રંગમાં છપાદ' અમારે - મ aaN આવેલા છે. જોઈએ તેમણે એક નકલે એક નાની ટીકીટ મેકલી મંગાવી લેવાં, નવા દાખલ થયેલા સભાસદો. : ઝવેરી મગનલાલ ખરજમલ રે. પાલનપુર હાલ મુંબઈ. 5. 2. લાઈફ મેમ્બર જલદી મંગાવે. છપાઈ બહાર પડી ચુક્યું છે જીવન-સુધારણાના સન્માગે. પ્રત્યેક કુટુંબમાં અવશ્ય રાખવા અને વાંચવા લાયક અત્યુત્તમ લેખેને સંગ્રહ. પ્રાજક–વિઠ્ઠલદાસ મૂળચંદ શાહ બી. એ. જીવનમાં નવીન ઉત્સાહ રેડનાર, નવીન ચેતન્ય જગાડનાર, અપૂર્વ આનંદ અને શાંતિ પ્રેરનાર તેમજ માનસિક શકિતઓને અજબ વિકાસ કરનાર અને ઉ. મદા સદ્દવિચારેથી ભરપૂર આ પુસ્તક પ્રત્યેક સ્ત્રી પુરૂષને સ્વપરહિત સાધવામાં અમૂલ્ય સાહાય આપનાર થઇ પડે તેમ છે. આમાં નિર્દિષ્ટ કરેલા સન્માર્ગે વાણી જીવનયાત્રા સફળ કરવા જરૂર મંગાવે. કિં. રૂ. 1. મળવાનાં ઠેકાણાં - (1) શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા. ભાવનગર, (2) જીવનલાલ અમરશી મહેતા પરમશાહ રેડ–અમદાવાદ, For Private And Personal Use Only