________________
૧૭૦
અનુપ્રેક્ષા અર્થાત્ મનવચન-કાયાની વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું જ બીજુ નામ વંદન છે અને તેને જ દ્રવ્ય–ભાવસંકેચ પણ કહે છે.
મંત્ર ઉચ્ચારણમાં શબ્દ વડે દ્રવ્યસંકેચ થાય છે અને શબ્દવાચ્ય અર્થના ચિતન વડે ભાવસ કેચ થાય છે.
દ્રવ્યસંકેચ એટલે દેહ અને તેના અવયવોની શુદ્ધિ અને ભાવસંકેચ એટલે મન અને તેની વૃત્તિઓની નિર્મળતા.
મહામંત્રના વાચ્ય શ્રી પરમેષ્ટિ ભગવે તેનું સ્મરણ એ દેવ-ગુરુનું સ્મરણ કરાવે છે અને દેવ-ગુરુનું સમરણ એ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું સ્મરણ કરાવે છે.
એ રીતે તે શુદ્ધ સ્વરૂપનું મરણ અને અશુદ્ધ સ્વરૂપનું વિસ્મરણ કરાવી દેવ–ગુરુના શુદ્ધ સ્વરૂપની સાથે આત્માની એક્તાનું જ્ઞાન કરાવે છે.
બીજી રીતે મંત્રના પવિત્ર અક્ષરે પ્રાણની શુદ્ધિ કરે છે. શુદ્ધ પ્રાણુ મનને અને મન દ્વારા આત્માને શુદ્ધ કરે છે.
મંત્રના શબ્દોમાં જેમ પ્રાણુ અને મન દ્વારા આત્માને શુદ્ધ કરવાની શક્તિ છે, તેમ પિતાના વાચ્યાર્થી દ્વારા આત્માને નિર્મળ કરવાની સૂમ શક્તિ પણ રહેલી છે.
મંત્રના વર્ગો શબ્દોની રચના કરે છે અને શબ્દ તેના વાચ અર્થની સાથે સંબંધ કરાવી માનસિક શુદ્ધિ કરે છે. વાચકના પ્રણિધાન વડે થતી શુદ્ધિ એ સ્થૂલ અને દ્રવ્યશુદ્ધિ છે. વાચ્ચનાં પ્રણિધાન વડે થતી શુદ્ધિ એ સૂકમ અને ભાવશુદ્ધિ છે.
